ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

Ο ΒΟΡΕΙΟΘΡΑΚΙΩΤΗΣ

ΚΩΣΤΑΣ ΒΑΡΝΑΛΗΣ (1884 – 1974)

Η ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΒΑΡΝΑΛΗ

Η περιοχή μας τιμά το μεγάλο Δημιουργό

  Μετά την ποίηση σειρά έχει το πεζογραφικό έργο του Κώστα Βάρναλη, γιατί είναι αναμφίβολο ότι υπάρχει ενότητα σ’ όλα τα είδη του έργου του. Μπορεί να θεωρείται κυρίως ποιητής. Μήπως όμως είναι άδικο; Χωρίς δισταγμό θα λέγαμε ότι και το πεζογραφικό και το κριτικό έργο του Κώστα Βάρναλη είναι το ίδιο σημαντικό, καινοτόμο και πρωτοποριακό σε πολλά σημεία του.

  Μιλώντας για πεζογραφικό έργο αναφερόμαστε στο «Λαό των Μουνούχων» (1923), στην «Αληθινή απολογία του Σωκράτη» (1931), στο «Ημερολόγιο της Πηνελόπης» (1946), στους «Ζωντανούς ανθρώπους» (1939) και στους «Δικτάτορες» (1956).

  Το αρτιότερο έργο από τα παραπάνω είναι η «Αληθινή απολογία του Σωκράτη», για το οποίο αξίζει τον κόπο να αναφέρουμε λίγα στοιχεία, μια και η «Αληθινή απολογία» θεωρείται ως ένα από τα σημαντικότερα κείμενα όχι μόνο του Βάρναλη, αλλά και του νεοελληνικού λόγου.

  Παντρεύοντας το Σωκράτη που ξέρουμε από την παράδοση (Πλάτωνας, Ξενοφώντας) με τον εαυτό του, ο Βάρναλης, τότε που εγκατέλειψε τον ιδεαλισμό για χάρη μιας κοινωνικής κοσμοαντίληψης, υποδύεται το Σωκράτη, για να καυτηριάσει όλα τα στραβά της εποχής μας. Η παράλληλη πορεία ανάμεσα στο αρχαίο και στο σύγχρονο, ανάμεσα στο Σωκράτη και στο Βάρναλη, οικοδομεί μια πραγματικά διαλεκτική μορφή κειμένου με έντονα τα στοιχεία του σαρκασμού και της διακωμώδησης της υποκρισίας στην κοινωνία μας.

  Για την Απολογία του Σωκράτη, στο αφιέρωμα της «Επιθεώρησης Τέχνης» (τεύχος 26 του 1957) βρίσκουμε δύο σημαντικά άρθρα.

  Πρώτα ο Σεραφείμ Μάξιμος στο άρθρο του «Το ιδεολογικό σχήμα της Αληθινής Απολογίας» (που προοριζόταν για πρόλογος της τρίτης έκδοσης της Απολογίας στα 1946) με πολλή σαφήνεια διαπιστώνει: «Είναι μια αληθινή απογύμνωση του αρχαιοελληνικού κόσμου από το στοιχείο του μύθου που τον περιβάλλει, μια παρουσίασή του χωρίς διάκοσμο, πράμα που μόνο η διάγνωση της κοινωνικής του υφής μπορεί να φέρει στην επιφάνεια. Για να αποκαλύψει τη σημερινή κοινωνική κατάθλιψη ο Βάρναλης και την ανάγκη που αισθανόμαστε όλοι να την αποτινάξουμε, μας παρουσιάζει την τρισχειρότερη κατάθλιψη που περιέκλειε η αρχαιοελληνική κοινωνία και γίνεται έτσι αιτία να καταπέσουν ταυτόχρονα, μέσα στη συνείδησή μας, δυο οικοδομήματα: Το σημερινό και το αρχαίο».

  Ο Κ. Πορφύρης εξάλλου στο ίδιο Αφιέρωμα του πρωτοπόρου περιοδικού «Επιθεώρηση Τέχνης» (τεύχος 26, Φεβρουάριος 1957) γράφει ανάμεσα στα άλλα, στο περιεκτικό άρθρο του «Ο Σατιρικός Βάρναλης»: «Ο Βάρναλης κοροϊδεύει, δηλαδή κρίνει μια κοινωνία, την αστική κοινωνία... Ο Βάρναλης δεν κοροϊδεύει «καλόκαρδα». Πολεμάει, σκίζει, ματώνει. Και το δρόμο του αγώνα. Δεν γράφει για να διευκολύνει τη χώνεψη. Δίνει «μαχαίρι σ’ ολονούς». Ο πρώτος, ο βασικός, ο κύριος στόχος του είναι η ιδεολογία της κοινωνίας που μαστιγώνει: ο ιδεαλισμός... Ύστερα από την αστική ιδεολογία έρχεται η αστική ηθική». Και κλείνει αυτή η διαβάθμιση, κατά τον Πορφύρη, της πορείας του Βάρναλη στην Απολογία, με τη διαπίστωση ότι «ύστερα από την αστική ηθική, έρχονται οι θεσμοί: η αστική δημοκρατία, με τα ιδιώνυμα, με τις λοβιτούρες, με την ανηθικότητά της».

  Στα έργα του όλα, και στα ποιητικά και στα πεζά, ο Βάρναλης ‘παίζει’ με τη σάτιρα. Ο σοβαρός μελετητής του Γιάννης Δάλλας σχετικά σημειώνει :

 «Η σάτιρα υπήρχε εξαρχής ως προδιάθεση, μες στην ανθρώπινη φύση του Βάρναλη. Υπήρχε ως κωμική προδιάθεση λαϊκής καταγωγής και υφής: Μια πρώτη γνήσια κίνηση του οργασμού ενός ζωής κάτω απ’ το συμπαγές σώμα ενός άγονου λυρισμού. Αλλά την προσανατόλισε και την όπλισε η ιδεολογική και όχι στενά κομματική του ένταξη, την όξυνε και τη γενίκευσε η μετέπειτα ιστορική και προσωπική του περιπέτεια».

(Συνεχίζεται)