Σε όλους μας είναι γνωστό το έπος της Οδύσσειας, όπου ο Όμηρος αφηγείται το περιπετειώδες ταξίδι του γυρισμού του βασιλιά Οδυσσέα στην ιδιαίτερη πατρίδα του, το νησί της Ιθάκης.

Επίσης, σε όλους μας είναι γνωστό το επεισόδιο του Οδυσσέα με την μάγισσα Κίρκη, που μεταμόρφωσε τους συντρόφους του σε γουρούνια.

Πόσοι όμως από εμάς γνωρίζουμε ένα πραγματικά μικρό διαμάντι της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, το οποίο είναι εμπνευσμένο από το προαναφερθέν επεισόδιο με την Κίρκη;

Ίσως στον κύκλο των λογοτεχνών και των φιλολόγων ο διάλογος «Οδυσσεύς και Γρύλλος» να είναι γνωστός, αλλά στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό αυτό το σπουδαίο γραπτό πόνημα του Πλούταρχου δεν χαίρει και τόσο μεγάλης αναγνωρισιμότητας. Ο ίδιος ο γράφων έμαθε πρόσφατα για την ύπαρξη αυτού του σημαντικού κειμένου, στο οποίο αμφισβητείται η ανωτερότητα του ανθρώπου έναντι των άλλων έμβιων όντων.

Ο Πλούταρχος υπήρξε σπουδαίος ιστορικός, βιογράφος και δοκιμιογράφος. Γεννήθηκε στη Χαιρώνεια της Βοιωτίας γύρω στο 45 μ.Χ. και έζησε το μεγαλύτερο μέρος του βίου του στην γενέθλια πόλη του. Είναι πασίγνωστος για τη μεγάλη και σπουδαία συγγραφική του δραστηριότητα. Το πιο διάσημο έργο του είναι οι «Βίοι Παράλληλοι», μια σειρά βιογραφιών επώνυμων Ελλήνων και Ρωμαίων αντρών που είναι διευθετημένες σε ζεύγη, ενός Έλληνα και ενός Ρωμαίου αντίστοιχα, ώστε με αυτό τον τρόπο να δίνεται έμφαση στις μεταξύ τους κοινές ηθικές αξίες ή αποτυχίες.

Μέσα σε αυτό τον συγγραφικό πλούτο του Πλουτάρχου, διακρίνεται και ένας φανταστικός διάλογος μεταξύ του Οδυσσέα και κάποιου Γρύλλου, ο οποίος διάλογος  χαρακτηρίζεται κωμικός, αλλά είναι βαθιά φιλοσοφικός και ανατρεπτικός στην ουσία του.

Ο διάλογος «Οδυσσεύς και Γρύλλος» ξεκινά με τον Οδυσσέα να παρακαλά την Κίρκη να επαναφέρει τους συντρόφους του στην πρότερη τους ανθρώπινη υπόσταση, γιατί στη δική του αντίληψη είναι παγιωμένη η ανωτερότητα του ανθρώπινου είδους έναντι των άλλων μορφών ζωής. Με άλλα λόγια, θεωρεί άκρως υποτιμητικό και εξευτελιστικό να έχουν υποπέσει οι σύντροφοι του στην κατάσταση του ζώου, και δει του χοίρου, που αποτελεί κατώτατη βαθμίδα ύπαρξης.

Η Κίρκη αποφασίζει κάτι μη αναμενόμενο: Αντί να χρησιμοποιήσει απλά την μαγεία της και να επαναφέρει τους συντρόφους του Οδυσσέα στην αρχική τους κατάσταση, προτείνει στον βασιλιά της Ιθάκης να συνδιαλεχτεί με έναν από τους γητεμένους χοίρους, ονόματι Γρύλλο, και να τον πείσει ότι θα πρέπει να επιστρέψει αυτός και οι υπόλοιποι  στην ανθρώπινή τους υπόσταση.

Οπότε, ο Οδυσσέας βρίσκεται μπροστά σε μια αναπάντεχη κατάσταση, καθώς εμπλέκεται σε μια  έντονη διαλεκτική διαμάχη με τον Γρύλλο, ο οποίος αρνείται τον εξανθρωπισμό του και επιθυμεί να παραμείνει στην κατάσταση του ζώου, υπερασπίζοντας σθεναρά και με  εύστοχη επιχειρηματολογία την άλλη άποψη, αυτή που θεωρεί ότι είναι καλύτερα να είσαι ζώο παρά άνθρωπος.

Παρά το πολυμήχανο νου του, ο Οδυσσέας σύντομα θα ανακαλύψει ότι βρίσκεται μπροστά σε έναν πολύ ισχυρό, στη τέχνη της διαλεκτικής, αντίπαλο, ο οποίος θα καταφέρει σύντομα να καταρρίψει όλα τα επιχειρήματα του βασιλιά της Ιθάκης και θα διαμορφώσει ένα κατηγορητήριο για τον ίδιο και για ότι πρεσβεύει ως άνθρωπος.

Στη πορεία του διαλόγου, ο Γρύλλος θα αμφισβητήσει και θα αρνηθεί όλες τις υποτιθέμενες αρετές του ανθρώπου, χαρακτηρίζοντας τον τελευταίο  ως το πλέον κακόμοιρο ζώο. Θέματα όπως ο πόλεμος, η υποδούλωση σε πλαστές ανάγκες (φιλαργυρία, πλουτισμός, ωραιοπάθεια κ.α.), η ερωτική συμπεριφορά, η σωστή διατροφή και αντίληψη περί της υγείας, θα εμπλακούν στη δίνη της συζήτησης. Σε όλα τα θέματα, ο Γρύλλος θα αποδείξει την ανωτερότητα των ζώων έναντι του ανθρώπου με επιχειρήματα όπως:  Ότι τα ζώα, σε αντίθεση με τον άνθρωπο,  δεν εκλιπαρούν και ούτε ζητούν οίκτο, αλλά όταν πολεμούν το κάνουν γιατί πιστεύουν σε αυτό και δεν συνθηκολογούν ποτέ, αλλά πεθαίνουν πολεμώντας. Ή ότι τα ζώα είναι συνετά ως προς τη διατροφή τους και δεν διακατέχονται από πάθη, όπως η λαιμαργία, αλλά γνωρίζουν πόσο να τραφούν και με τι θα πρέπει να τραφούν, ώστε να εξασφαλίσουν μια καλή υγεία.

Ο Γρύλλος τοποθετείται επί του συνόλου σε ότι αφορά την ανθρώπινη φύση και κατάσταση και κατατροπώνει στο τέλος τον Οδυσσέα, αποδομώντας πλήρως το ανθρώπινο είδος  και αποδεικνύοντας την ηθική αλλά κα έλλογη ανωτερότητα των ζώων έναντι του ανθρώπου.

Ο διάλογος του Πλούταρχου «Οδυσσεύς και Γρύλλος» μπορεί να γράφτηκε πριν από περίπου δύο χιλιετίες, αλλά παραμένει επίκαιρος, καθώς βάζει στο επίκεντρό του τον ανθρωποκεντρισμό και την υποτιθέμενη ανωτερότητα του είδους μας έναντι των άλλων μορφών ύπαρξης. Αποδεικνύοντας, στο τέλος, ότι και ο άνθρωπος αποτελεί απλά μέρος του όλου και ότι δεν είναι κάτι το ξεχωριστό και το ιδιαίτερο, όπως θέλει ο ίδιος να πιστεύει για τον εαυτό του.

Σε μια εποχή, σαν την δική μας, άκρατου ατομικισμού, επίπλαστης ευμάρειας και κατάπτωσης των ηθών, ο διάλογος αυτός του Πλούταρχου έρχεται,  για να αναταράξει τα λιμνάζοντα ύδατα της «ανωτερότητας» του είδους μας, και να μας καταδείξει το ποιοι πραγματικά είμαστε και ποια είναι η θέση μας στο σύνολο.  Ας παραδειγματιστούμε λοιπόν από τη σοφία αυτού του κειμένου και ας κατανοήσουμε ότι η πραγματική ουσία της ύπαρξής μας βρίσκεται  στο να είμαστε σε απόλυτη αρμονία με την ολότητα που μας περιβάλει.