Είναι γνωστό ότι ο Αριστοτέλης πίστευε, όπως και ο Πλάτωνας, ότι ο άνθρωπος έχει το προνόμιο να γνωρίσει την πραγματικότητα και να γίνει κάτοχος της αλήθειας. Πίστευε ότι η ευδαιμονία αποτελεί το ύψιστο αγαθό της ζωής μας, και εν ονόματι αυτής οφείλουμε να ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας, αποφεύγοντας τα άκρα.

  Οι μελετητές του Αριστοτέλη τονίζουν τη διαχρονική αξία των έργων του. Βασική θέση κατέχουν οι πολιτικές θέσεις του Σταγειρίτη, τις οποίες μελετούν φιλόλογοι, φιλόσοφοι, ιστορικοί και ειδικοί περί τα πολιτικά επιστήμονες.

   Ο θρακιώτης καθηγητής ιστορίας και λαογραφίας του ΑΠΘ Στίλπων Κυριακίδης (1887 - 1964) στην εργασία του «Επίκαιρα διδάγματα εκ των Πολιτικών του Αριστοτέλους» (1952) θεωρεί ότι «τα πολιτικά διδάγματα του Αριστοτέλους είναι πάντοτε πολύτιμα και πάντοτε επίκαιρα» ενώ προσθέτει πως «Ο Αριστοτέλης επίστευεν ότι δια να ευδοκιμήση η πόλις και επιτύχη του κύριου σκοπού της, όστις δεν είναι απλώς η ζωή, αλλ΄ η ευδαιμονία των πολιτών, πρέπει πρώτον οι αποτελούντες αυτήν να είναι ενάρετοι κι δεύτερον να έρχη εν αυτή το δίκαιον και η δίκη».

   Εξάλλου, μεταγενέστερα, ο κοινωνιολόγος και πολιτικός επιστήμονας Γιώργος Δ. Κοντογιώργης στο έργο του «Η θεωρία των Επαναστάσεων στον Αριστοτέλη» (1982) παρατηρεί: «Το μεγαλείο της σκέψης του Αριστοτέλη συνίσταται στο γεγονός ότι κατάφερε, ξεκινώντας από μία πραγματικότητα τόσο πλούσια και τόσο σύνθετη, να συλλάβει ορισμένες έννοιες , οι οποίες, όχι μόνο δεσπόζουν, χωροχρονικά, στα ποικίλα και πολύπλοκα γεγονότα των ελληνικών κοινωνιών και σχηματισμών, αλλά και αν προβληθούν ως τις μέρες μας μπορούν να αποτελέσουν σημείο εκκίνησης για τη διατύπωση μιας προβληματικής, η οποία να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις  της κοινωνιολογικής και πολιτικής ανάλυσης των νεότερων χρόνων».

*

  Μελετώντας τα σχετικά ζητήματα στο Λύκειον Ελληνίδων Ξάνθης, στη συνάντηση  της 21ης  Φεβρουαρίου 2023, στο πρώτο μέρος του μαθήματος αναφερθήκαμε στη Φιλία που σχετίζεται ουσιαστικά με την κοινωνική ζωή.

  Δύο ολόκληρα βιβλία, το όγδοο και το ένατο, από τα δέκα των « Ηθικών Νικομαχείων», αφιερώνει ο Αριστοτέλης στην εξέταση της Φιλίας, πράγμα που δείχνει τη σπουδαιότητα που έχει για την ηθική φιλοσοφία του η Φιλία.

Τη Φιλία τη μελετά ο Αριστοτέλης σε όλες τις μορφές της και την παρακολουθεί καθώς εκδηλώνεται στη ζωή των ανθρώπων, από τις πιο τυχαίες μορφές επικοινωνίας ως τις πιο μόνιμες μέσα στους κοινωνι­κούς και τους πολιτικούς θεσμούς. Έτσι τη βλέπει να γεννιέται όχι μό­νο μέσα στην προσωπική ζωή του καθενός αλλά και μέσα στην οικογέ­νεια και μέσα στην κοινωνία, και να συνδέει γονείς με παιδιά, αδέλφια με αδέλφια ή εξαδέλφια, άντρα με γυναίκα, συμμαθητές, συμπολεμιστές, συναδέλφους, συμπατριώτες και συμπολίτες· ακόμα να συμφιλιώνει τον άνθρωπο με τον ίδιο τον εαυτό του, όταν ο άνθρωπος αγαπά τον εαυ­τό του με τη σωστή αγάπη, δηλαδή επιδιώκει να πραγματώσει για τον εαυτό του τις πιο όμορφες πράξεις και τις καλύτερες μορφές ζωής. Ο Αριστοτέλης εξετάζει τη Φιλία πάντα σε σχέση με το πρόβλημα της ευτυχίας, γιατί πιστεύει ότι κανείς δεν μπορεί να είναι ευτυχισμένος μόνος του, δηλαδή χωρίς την παρουσία των φίλων. Έτσι βλέπει τη Φιλία ως βασικό στοιχείο της ευτυχίας.

  Ο Αριστοτέλης δέχεται ότι η Φιλία είναι φυσική ανάγκη γεμάτη ομορφιά και ύ­στερα συζητεί ποικίλες αρχαιότερες απόψεις για τη φύση της Φιλίας. Ορίζει τη Φιλία ως ευνοϊκή διάθεση με ανταπόκριση και βρίσκει ως αιτίες της τη χρησιμότητα, την ευχαρίστηση και το καλό καθαυτό, που διαμορφώνουν αντίστοιχα τρία είδη Φιλίας. Διαπιστώνει ότι η τέ­λεια Φιλία είναι αυτή που έχει ως αιτία την επιδίωξη του καλού για το ίδιο το καλό. Αφού δείξει τις απομιμήσεις της τέλειας Φιλίας και εξε­τάσει την ισότητα και τις ανισότητες που συναντούμε στις φιλίες, ο Αριστοτέλης θα τονίσει ότι η Φιλία είναι κυρίως ενέργεια της ψυχής, που εκδηλώνεται ως ζωντανή παρουσία στη ζωή του άλλου, και ότι από αυτή την άποψη έχει πιο πολύ μεγάλη σημασία το να αγαπάς από το να δέχεσαι παθητικά τις εκδηλώσεις της αγάπης των άλλων.

  Ο Αριστοτέλης εξετάζει τη Φιλία μέσα στα ευρύτερα πλαίσια της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής των ανθρώπων. Διαπιστώνει ότι η συμπεριφορά μας απέναντι στο φίλο μας είναι ανά­λογη με τη σχέση του καθενός μας με τον ίδιο τον εαυτό του, ότι προϋπόθεση της Φιλίας είναι η ευνοϊκή διάθεση, ότι η ομόνοια ανάμε­σα στους πολίτες είναι μια μορφή Φιλίας, ότι ο φίλος κάνει πάντα για το φίλο του το καλύτερο που μπορεί, χωρίς να περιμένει ανταπόδοση, ότι χαίρεται το καλό όπως ο τεχνίτης το έργο του· ότι ακόμα και με τον εαυτό του μπορεί κανείς να είναι φίλος, αρκεί να ξέρει να τον αγαπά σωστά, ότι είναι δύσκολο να δένεται κανείς με πολλούς φίλους και ότι, είτε ευτυχισμένοι είτε δυστυχισμένοι, αποζητούμε πάντα την πα­ρουσία των φίλων μας, γιατί η φιλία είναι επικοινωνία.

*

  Τα «Πολιτικά» του Αριστοτέλη δεν αποτελούν ενιαίο έργο αλλά συνένωση διαφορετικών πραγματειών, στις οποίες συζητούνται θέματα πολιτικής φιλοσοφίας: η οργάνωση της οικογένειας ως προστάδιου του κράτους (βιβλίο Ι), παλαιότερα υπαρκτά και ιδανικά πολιτεύματα (βιβλίο II), η έννοια του πολίτη και η κατάταξη των πολιτευμάτων (βιβλίο III), κατηγορίες και υποκατηγορίες πολιτευμάτων (βιβλία IV-VI), το ιδανικό πολίτευμα (βιβλία VII-VIII).

  Θα δώσουμε τον λόγο στον Αριστοτέλη (μετάφραση Σταύρος Τσιτσιρίδης), στο πρώτο βιβλίο των Πολιτικών.

  [1252b27] Η ολοκληρωμένη κοινωνία που σχηματίζεται από περισσότερες κώμες αποτελεί πόλη, η οποία διαθέτει ήδη, για να το πούμε απλά, πλήρη αυτάρκεια. Και ενώ σχηματίστηκε για να εξασφαλίζει την επιβίωση, διατηρείται, επειδή διασφαλίζει την ευζωία.

[30] Συνεπώς, κάθε πόλη υπάρχει φύσει, εφόσον βέβαια αυτό ισχύει και για τις πρώτες μορφές κοινωνίας. Γιατί η πόλη είναι ο σκοπός χάριν του οποίου υπάρχουν οι άλλες μορφές κοινωνίας, και η φύση είναι καθεαυτήν σκοπός.

[1253a] Από τα παραπάνω λοιπόν είναι φανερό ότι η πόλη ανήκει στα πράγματα που υπάρχουν εκ φύσεως, ότι ο άνθρωπος είναι ον που ζει από τη φύση του σε πόλη, και ότι όποιος είναι από τη φύση του και όχι λόγω τυχαίων συνθηκών άπολις είναι ή αχρείος ή ανώτερος από τους κοινούς ανθρώπους.

 Η φύση, σύμφωνα με όσα υποστηρίζουμε, δεν κάνει τίποτα μάταια. [10] Από την άλλη, ο άνθρωπος είναι το μόνο από τα ζώα που διαθέτει λόγο. […] Ο λόγος υπάρχει για να εκφράζει το επωφελές και το επιζήμιο, και επομένως και το δίκαιο και το άδικο. [15] Αυτή είναι η ιδιαιτερότητα του ανθρώπου σε σχέση με τα άλλα ζώα: μόνος αυτός έχει αντίληψη του καλού και του κακού, του δίκαιου και του άδικου. Και είναι η κοινότητα αυτών των πραγμάτων που κάνει την οικογένεια και την πόλη.

 [25] Είναι λοιπόν φανερό ότι η πόλη υπάρχει εκ φύσεως και προηγείται του ατόμου. Διότι, αν ο καθένας, όταν χωριστεί από το σύνολο, δεν είναι αυτάρκης, θα είναι στην ίδια κατάσταση, όπως όλα τα μέρη προς το σύνολο. Όποιος δεν είναι ικανός να συμμετέχει σε μια κοινότητα ή δεν του χρειάζεται επειδή είναι αυτάρκης, σε καμιά περίπτωση δεν αποτελεί μέρος της πόλης, και κατά συνέπεια είναι ή άγριο ζώο ή θεός. [30] Όπως ο άνθρωπος είναι το ανώτερο από όλα τα ζώα, όταν φτάσει στην τελειότητα του, έτσι γίνεται και το χειρότερο, όταν απομακρυνθεί από τον νόμο και το δίκαιο. [35] Αυτός είναι ο λόγος που ο άνθρωπος χωρίς αρετή είναι το πιο ανό­σιο και άγριο ον, και το χειρότερο όσον αφορά στις ερωτικές ηδονές και στη λαιμαργία. Η δικαιοσύνη όμως είναι χαρακτηριστικό της πόλης, αφού η απονομή δικαιοσύνης αποτελεί θεσμό της κοινωνίας της πόλης, ενώ η δικαιοσύνη η ίδια είναι ο καθορισμός του τί είναι δίκαιο.

*

  O Sinclair Thomas Alan, στο πολύτιμο έργο του « Ιστορία της ελληνικής πολιτικής σκέψης» (Μετάφραση Γ. Κ. Βλάχου, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 1969) μιλώντας εμπεριστατωμένα  για τον Αριστοτέλη ανάμεσα στα άλλα σημειώνει:

«Η πολιτική τέχνη αγκαλιάζει τα πάντα. Δεν είναι τίποτε λιγότερο από την γνώση του υπέρτατου αγαθού […] Το ‘υπέρτατο’ αγαθό πρέπει να είναι εκείνο που επιδιώκουμε σαν τέτοιο και όχι επειδή θα μας βοηθήσει να επιτύχουμε κάποιον άλλο σκοπό […] Ο Αριστοτέλης δίνει σ’ αυτό το όνομα πολιτική. Διότι μία δίκαιη ζωή δεν μπορεί να υπάρξει παρά μόνο στην πόλη και αξίζει καλύτερα να επιχειρηθεί η εξασφάλιση δικαίας ζωής του συνόλου των πολιτών παρά η εξασφάλιση του αγαθού ενός ατόμου».

   Ας κλείσουμε την περιδιάβασή μας με τον Στίλπωνα Κυριακίδη που αναφέραμε στον πρόλογό μας. Λέγει: «Την δημοκρατίαν ο Αριστοτέλης θεωρεί ως το άριστον των πολιτευμάτων υπό την προϋπόθεσιν πάντοτε, ότι οι άρχοντες εν αυτή άρχουσι προς το κοινόν και όχι προς το ίδιον συμφέρον».

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΞΑΝΘΗ, 22 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2023