Του Θανάση Μουσόπουλου

    Πρόσφατα, παρουσιάζοντας το βιβλίο του Θεόδωρου Γρηγοριάδη «Ο παλαιστής και δερβίσης» ανέφερα εν ολίγοις το διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Ο ξεπεσμένος δερβίσης». Έγραφα: «Από παλιά θυμάμαι ένα θαυμάσιο διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, που είναι επίκαιρο - λόγω και των Ολυμπιακών Αγώνων  -  με τον τίτλο «Ο Ξεπεσμένος Δερβίσης». Δημοσιεύθηκε τον Γενάρη του 1896, λίγους μήνες πριν τους πρώτους Ολυμπιακούς που αναβίωναν στην Αθήνα».

   Υποσχέθηκα ότι θα μιλήσουμε γι’ αυτό σε ξεχωριστό κείμενο.

*

    Πολλές φορές έχω ασχοληθεί με τον αξεπέραστο Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη και το έργο του. Η πεζογραφία της γενιάς του 1880 ταυτίζεται με την ηθογραφία, καθώς - «Το ηθογραφικό διήγημα θα γεννιόταν με τη συμβολή μιας σειράς παραγόντων (λαογραφία, νατουραλισμός, εμπειρισμός, σημασιοδότηση της παρατήρησης και της μνήμης, στροφή προς το παρόν, αναζήτηση της εθνικής ιδιοτυπίας κλπ.) όπως παρατηρεί ο Π. Μουλλάς.  Στυλοβάτης της ηθογραφίας, μαζί με τον Βιζυηνό, είναι ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης,

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης είναι ένας δημιουργός που ως τις μέρες μας εξακολουθεί να προκαλεί όχι μόνο το αναγνωστικό ενδιαφέρον, αλλά και το ευρύτερο καλλιτεχνικό, με κινηματογραφικές ταινίες και θεατρικές παραστάσεις. Επανεκδίδονται τα έργα του, ενώ πολλές είναι οι μεταφράσεις σε ξένες γλώσσες. Διαβάζουμε σχετικά ότι η «Φόνισσα» κατέχει και τη μερίδα του λέοντος στις μεταφράσεις του στο εξωτερικό. Έχει μεταφραστεί στ' αγγλικά, τα γαλλικά, τα γερμανικά, τα ισπανικὰ και τα ιταλικά, αλλά και στα βουλγαρικά, τα ρουμανικά, τα καταλανικά, τα δανέζικα... Γενικότερα, για τα πεζογραφήματα του Παπαδιαμάντη στο σχετικό αρχείο του (καταργηθέντος το 2014) ΕΚΕΒΙ, αναφέρονται 41 ξένες εκδόσεις, για το διάστημα 1968-2009.

   Αναζητώντας στοιχεία για το διήγημα «Ο ξεπεσμένος δερβίσης», βρήκα ότι και στο παρελθόν και στις μέρες μας συχνά παρουσιάζεται δραματοποιημένο το έργο αυτό.

  Πολλά επίσης είναι τα σχετικά επιστημονικά κείμενα. Άκρως κατατοπιστικό είναι το άρθρο της ακαδημαϊκού Δρ. Πολίνας Ταμπακάκη (King’s College London, Centre for Hellenic Studies) με τον τίτλο «Γλώσσα και μουσική, εθνική ταυτότητα και Ορθοδοξία: “Ο ξεπεσμένος δερβίσης” του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη». ( Cambridge Papers in Modern Greek Νο. 20 (2013) pp. 31-65).

 Η Δρ. Ταμπακάκη καταλήγει στο συμπέρασμα ότι: «Με την ανατολική μουσική του πρωταγωνιστή να δεσπόζει στην ηχητική εικονοποιία του, το διήγημα του Παπαδιαμάντη “Ο Ξεπεσμένος δερβίσης” του 1896 παρουσιάζει έναν μοναδικό συνδυασμό από θέματα που είναι κεντρικά σε κάθε μελέτη για την εθνική ταυτότητα και την αίσθηση του “ανήκειν” σε μια κοινότητα: την ιστορική συνέχεια, τη μνήμη, την κατασκευή εθνικών μύθων, τα ιστορικά μνημεία, τη γλώσσα, τις διακρίσεις με βάση τη θρησκεία και τη φυλή. Απέναντι στο σλόγκαν “πατρίς, θρησκεία, οικογένεια” που κατασκευάστηκε κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου εκσυγχρονισμού του ελληνικού κράτους, ο Παπαδιαμάντης τοποθετεί στο κέντρο της ιστορίας του μια μορφή που ακυρώνει και τα τρία συστατικά αυτού του σλόγκαν: έναν άστεγο, ξένο τουρκόφωνο μουσουλμάνο χωρίς οικογένεια».

    *

    Θα παραθέσουμε  αποσπάσματα του διηγήματος που αναφέρονται στον άγνωστο δερβίση που τριγυρνά στην Αθήνα.

«Ὁ ἄνθρωπος ἔκυψε νὰ ἰδῇ.

Ὑψηλὴ μορφή, μὲ λευκὸν σαρίκι, μὲ μαύρην χλαῖναν καὶ χιτῶνα χρωματιστόν, εἶχε σταθῆ ἐνώπιον τοῦ σαλεπτσῆ.

− Ποῦ, σ' αὐτὸν τὸν κόσμο;

− Μποὺ ντουνιὰ τσὰρκ φιλέκ.

− Ἄσκ ὀλσούν… ὑπεψιθύρισεν ὁ σαλεπτσής.

Δὲν εἶχε γνωρίσει τὸν ἄνθρωπον, ἀλλὰ τὸ ἔνδυμα. Κάθε ἄλλος θὰ τὸν ἐξελάμβανεν ὡς φάντασμα. Ἀλλ' αὐτὸς δὲν ἐπτοήθη. Ἦτο ἀπ' ἐκεῖνα τὰ χώματα.

⁂

Εἶχεν ἀναφανῆ. Πότε; Πρὸ ἡμερῶν, πρὸ ἑβδομάδων. Πόθεν; Ἀπὸ τὴν Ρούμελην, ἀπὸ τὴν Ἀνατολήν, ἀπὸ τὴν Σταμπούλ. Πῶς; Ἐκ ποίας ἀφορμῆς; Ποῖος;

Ἦτον Δερβίσης; Ἦτον βεκτασής, χόντζας, ἰμάμης; Ἦτον οὐλεμάς, διαβασμένος; Ὑψηλός, μελαψός, συμπαθής, γλυκύς, ἄγριος. Μὲ τὸ σαρίκι του, μὲ τὸν τσουμπέν του, μὲ τὸν δουλαμάν του.

Ἦτο εἰς εὔνοιαν, εἰς δυσμένειαν; Εἶχεν ἀκμάσει, εἶχεν ἐκπέσει, εἶχεν ἐξορισθῇ; Μποὺ ντουνιὰ τσὰρκ φιλέκ. Αὐτὸς ὁ κόσμος εἶναι σφαῖρα καὶ γυρίζει».

  Ο δερβίσης τριγυρνά εδώ κι εκεί, χωρίς να ξέρει πού να μείνει. Τελικά κρύβεται σε μία σήραγγα.

  «Ο ξένος μουσουλμάνος εἶχε παγώσει ἐκεῖ ὅπου ἐκαθῆτο κ' ἐνύσταζε. Διὰ νὰ ζεσταθῇ, ἔβγαλε τὸ νάϊ του καὶ ἤρχισε νὰ παίζῃ τὸν τυχόντα ἦχον, ὅστις τοῦ ἦλθε κατ' ἐπιφορὰν εἰς τὴν μνήμην.

Νάϊ, νάϊ, γλυκύ.

Νάζι − κατὰ ἓν ζῆτα ἐλαττοῦται.

Αὔρα, οὐρανός, ᾆσμα γλυκερόν, μελιχρόν, ἁβρόν, μεθυστικόν.

[…]

Τὰ βαρέα τείχη καὶ οἱ ὀγκώδεις κίονες τοῦ Θησείου, ἡ στέγη ἡ μεγαλοβριθής, δὲν ἐξεπλάγησαν πρὸς τὴν φωνήν, πρὸς τὸ μέλος ἐκεῖνο. Τὴν ἐνθυμοῦντο, τὴν ἀνεγνώριζον. Καὶ ἄλλοτε τὴν εἶχον ἀκούσει. Καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῆς δουλείας καὶ εἰς τοὺς χρόνους τῆς ἀκμῆς.

Ἡ μουσικὴ ἐκείνη δὲν ἦτο τόσον βάρβαρος, ὅσον ὑποτίθεται ὅτι εἶναι τὰ ἀσιατικὰ φῦλα. Εἶχε στενὴν συγγένειαν μὲ τὰς ἀρχαίας ἁρμονίας, τὰς φρυγιστὶ καὶ λυδιστί.

[…] Τὰς ἄλλας ἡμέρας, ἐξενυχτοῦσεν ἀκόμη εἰς τὸ ὁλονύκτιον καφενεῖον, διὰ τὸ ὁποῖον εἶχε περάσει ἡ πεπρωμένη νύξ. Ἔπινε μαστίχαν κ' ἐκάπνιζε τὸ τσιμπούκι του. Πότε−πότε ἔπαιζεν ἀκόμη τὸ νάϊ.

Ὕστερον, μετ' ὀλίγας ἡμέρας, ἔγινεν ἄφαντος καὶ δὲν τὸν εἶδε πλέον κανείς. Ζῇ, ἀπέθανε, περιπλανᾶται εἰς ἄλλα μέρη,ἀνεκλήθη ἀπὸ τῆς ἐξορίας, ἐπανέκαμψεν εἰς τὸν τόπον του;

Κανεὶς δὲν ἠξεύρει. […]»

Και καταλήγει ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης με το διαχρονικό, οικουμενικό και πανανθρώπινο:

«Μποὺ ντουνιὰ τσὰρκ φιλέκ. Αὐτὸς ὁ κόσμος εἶναι σφαῖρα καὶ γυρίζει».

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΑΒΡΑΜΥΛΙΑ, ΔΕΚΑΠΕΝΤΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2024