-Δείτε βίντεο, με ολόκληρη την εκδήλωση

Η Ανώτατη Στρατιωτική Διοίκηση Θράκης, το Τμήμα Ανθρωπιστικών Σπουδών του ΔΠΘ και το Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης, οργάνωσαν  την Τρίτη 2 Δεκεμβρίου 2025, στις 19:00, στην Καπναποθήκη «Π», εκδήλωση με θέμα: «Συνταγματάρχης Γαρδίκας Παναγιώτης, από την Μικρά Ασία και το Αλή Βεράν, στη γη της Ξάνθης».

Την  εκδήλωση, τίμησαν με την παρουσία τους ο Σεβασμιότατος Μητροπολίτης Ξάνθης και Περιθεωρίου κκ Παντελεήμων, ο Θεοφιλέστατος Επίσκοπος Πολύστηλου κκ Σωφρόνιος, ο Στρατηγός Διοικητής της Ανώτατης Στρατιωτικής Διοίκησης Θράκης Αντιστράτηγος Παναγιώτης Καβιδόπουλος, η Αντιπεριφερειάρχης κα. Πολυξένη Μπρίκα, ο εκπρόσωπος του Δημάρχου Ξάνθης κ. Νικόλαος Γουναρίδης, ο Σοφολογιότατος Τοποτηρητής Μουφτής Ξάνθης κ. Σουχέϊπ Ιμάμ, Αξιωματικοί και Υπαξιωματικοί της ΑΣΔΙΘ και πολίτες της περιοχής, ανταποκρινόμενοι στην ανοιχτή πρόσκληση των διοργανωτών.

Ο κ. Ανδρέας Ματζάκος, Διευθυντής του ΙΘΤΠ, καλωσόρισε τους παρευρισκόμενους κάνοντας μια σύντομη εισαγωγή στο θέμα της εκδήλωσης και αμέσως μετά ο  Δημοσιογράφος και Διευθυντής της Δημοτικής Επιχείρησης Πληροφόρησης, θεάματος, Επικοινωνίας Ξάνθης, που συντόνιζε την εκδήλωση έδωσε τον λόγο στον Ταγματάρχης (ΔΒ), Αραβανής Νικόλαος, ο οποίος μίλησε  με θέμα: «Γενικά στοιχεία περί της ΙΧης Μεραρχίας υπό τον Συνταγματάρχη Παναγιώτη Γαρδίκα».

Η εισήγηση:

«Μετά την υποχώρηση του Σεπτεμβρίου του 1921, δηλαδή το τέλος της προς Άγκυρα εκστρατείας, η Στρατιά Μικράς Ασίας μετέπεσε σε αμυντική αποστολή, δηλαδή την κάλυψη του μετώπου εναντίον εχθρικής επιθέσεως. Εκτιμάται ότι ο σκοπός της προαναφερθείσας επιχείρησης προς την κεμαλική πρωτεύουσα δεν ήταν η κατάκτηση και διατήρηση αυτής και της ευρύτερης περιοχής της, αλλά ο εγκλωβισμός και η καταστροφή των κεμαλικών δυνάμεων, καθώς και η αποδιοργάνωση του εφοδιασμού και των συγκοινωνιών τους. Με αυτά τα δεδομένα, η εκστρατεία του 1921 επιζητούσε την διεξαγωγή μιας «αποφασιστικής» μάχης που θα κατέστρεφε ή θα επέφερε ανήκεστη βλάβη στον αντίπαλο.

Κατά το πλείστον, μια τέτοια στρατηγική είναι ένδειξη αδυναμίας, αν όχι και απόγνωσης: σημαίνει ότι αυτός που την επιχειρεί, επιδιώκει να αναστρέψει έναν συσχετισμό δυνάμεων ο οποίος καθίσταται ολοένα και πιο δυσμενής.

Με άλλα λόγια, η Στρατιά αποσκοπούσε να εξουδετερώσει στρατιωτικά τον Κεμάλ, με ένα συντριπτικό πλήγμα. Ωστόσο, παράλληλα με αυτό πρέπει να ληφθεί υπόψη και ο πολιτικός στόχος ο οποίος αφορούσε την διεθνή θέση της Ελλάδας και τα συμμαχικά της ερείσματα. Οι μετανοεμβριανές κυβερνήσεις, στις αρχές του 1921, δεν μπορούσαν να διατηρήσουν την διεθνή νομιμοποιητική υποστήριξη για την ελληνική παρουσία στην δυτική Μικρά Ασία, ενώ, εκ του αντιθέτου, η διεθνής ανοχή στρεφόταν προς τον Κεμάλ, εκ παραλλήλου με την σοβιετική υποστήριξη. Εν τέλει, η γραμμή του μετώπου, που διαμορθώθηκε από το φθινόπωρο του 1921, έφθανε σε συνολικό μήκος 713 χιλιομέτρων. Το βόρειο άκρο της στηριζόταν στην Προποντίδα και κάλυπτε την Κίο. Από εκεί, έφθανε ως την περιοχή του Εσκί Σεχίρ.

Περνώντας ανατολικά από αυτό, κατερχόταν προς τα νότια, και, αφού κάλυπτε το Αφιόν Καρά Χισάρ, καμπτόταν προς τα δυτικά, διερχόταν από τον ορεινό όγκο του Ακάρ Νταγ, έφθανε ώς τον άνω ρου του ποταμού Μαιάνδρου, από όπου ακολουθώντας τη δεξιά όχθη του, κατέληγε στις εκβολές του. Η ζώνη κατοχής είχε έκταση 80.700 τετραγωνικά χιλιόμετρα.

Η Στρατιά είχε αναθέσει την κάλυψη του βορείου τμήματος του μετώπου, από τη Προποντίδα ώς το Ακ Ιν, στο Γ’ Σώμα στρατού και του νότιου τμήματος, ώς την περιοχή της Ορτάντζας, στα Α’ και Β’ Σώματα. Η κάλυψη του υπολοίπου τμήματος του μετώπου, ώς τις εκβολές του Μαιάνδρου, είχε ανατεθεί στην Ανωτέρα Γενική Στρατιωτική Διοίκηση.

Το Γ’ Σώμα Στρατού είχε την έδρα του στο Εσκί Σεχίρ. Οι τέσσερις μεραρχίες του κάλυπταν τους τομείς του ανατεθειμένου σε αυτό τμήματος του μετώπου με την ακόλουθη σειρά από βορρά προς νότο: Η 11η μεραρχία (διοικητής ο υποστράτηγος Νικόλαος Κλαδάς) τον τομέα από τον κόλπο της Κίου ώς τα όρια του τομέα Μπιλετζίκ, συνολικού μήκους 60 χιλιομέτρων. Η 3η μεραρχία (διοικητής ο συνταγματάρχης πεζικού Γεώργιος Γκορτζάς) τον τομέα Μποζ Νταγ-Πουρσάκ, μήκους 50 χιλιομέτρων. Η 10η μεραρχία (διοικητής ο συνταγματάρχης πεζικού Δημήτριος Παπανικολάου) τον τομέα Καρά Τοκάτ, μήκους 50 χιλιομέτρων. Η Ανεξάρτητη Μεραρχία (διοικητής ο συνταγματάρχης πεζικού Δημήτριος Θεοτόκης) τον τομέα Σεϊντί Γαζί, μήκους 30 χιλιομέτρων. Τον τομέα Μπιλετζίκ, μεταξύ των τομέων της 11ης και 3ης, μεραρχιών, κάλυπτε το 16ο σύνταγμα πεζικού της 11ης μεραρχίας, υπαγόμενο απευθείας στο Γ’ Σώμα Στρατού. Οι δυνάμεις του βορείου τμήματος του μετώπου εν συνόλω λειτουργούσαν ως Βόρειο συγκρότημα.

Το Α’ Σώμα Στρατού είχε την έδρα του στο Αφιόν Καρά Χισάρ. Κάλυπτε την «εξέχουσα» του Αφιόν Καρά Χισάρ, δηλαδή την πόλη, όπου συνέβαλαν οι σιδηροδρομικές γραμμές από Σμύρνη και Εσκί Σεχίρ σε μία με κατεύθυνση προς Ικόνιο. Οι τέσσερις μεραρχίες του το Α’ Σώματος τάσσονταν, οι δύο βόρεια του ποταμού Ακάρ και οι άλλες δύο νότια. Το Σώμα είχε σε προκάλυψη και τις τέσσερις μεραχίες του, σε μέτωπο συνολικού μήκους 180 χιλιομέτρων, τηρώντας ως εφεδρεία στο Ερικμάν, δυτικά του Αφιόν Κρά Χισάρ, ένα μόνο Σύνταγμα, το 5/42 Ευζώνων, και μία μοίρα ορειβατιού πυροβολικού της 13ης μεραχίας, ενώ υπήρχαν και δύο επικίνδυνα κενά, σε κρίσιμους τομείς, το κενό Καγιάν Ντιμπί μεταξύ ΙV και I μεραρχιών και το κενό Τσάι Χισάρ στο δεξιό του τομέως της Ι.

Το Β’ Σώμα Στρατού είχε την έδρα του στο Καζλί Γκιολ Χαμάμ, βορειοδυτικά του Αφιόν Καρά Χισάρ. Το μεγαλύτερο μέρος των δυνάμεών του ήταν συγκεντρωμένο στην περιοχή Εϋρέτ-Ντουγκέρ, ως εφεδρεία της Στρατιάς. Το υπόλοιπο είχε διατεθεί για κάλυψη τμημάτων του μετώπου βόρεια και δυτικά της «εξέχουσας» του Αφιόν Καρά Χισάρ. Είχαν διατεθεί τέσσερα τάγματα των μεραρχιών 9ης και 13ης και τρεις ημιλαρχίες για την κάλυψη ζώνης συνολικού μήκους 42 χιλιομέτρων, μεταξύ του βόρειου ορίου των τομέων του Α’ Σώματος και του νότιου ορίου των τομέων του Γ’ Σώματος, και ολόκληρη η 12η μεραχία για την κάλυψη μεγάλης εκτάσεως του νοτίου μετώπου προς τα δυτικά των τομέων του Α’ Σώματος.

Έτσι, από τις μεραρχίες του Β’ Σώματος, στο συζητούμενο θέμα μαςς, η 9η με διοικητή τον Συνταγματάρχη πεζικού Παναγιώτη Γαρδίκα και επιτελάρχη τον ταγματάρχη Παναγιώτη Μπασακίδη, κάλυπτε με δύο τάγματά της το κενό του Σαριτζέ Νταγ, μήκους 32 χιλιομέτρων, και τηρούσε το υπόλοιπο της δυνάμεώς της σε εφεδρεία γύρω από το Ντουγκέρ. Η 13η, με διοικητή τον Συνταγματάρχη πεζικού Μιλτιάδη Καϊμπαλή και επιτελάρχη τον ταγματάρχη πεζικού Δρομάζο, κάλυπτε με ένα Σύνταγμα τον υποτομέα Ντεμιρλέρ, μήκους 10 χιλιομέτρων, περίπου, είχε διαθέσει το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων και τη 14η Μοίρα Ορειβατικού Πυροβολικού στο Α’ Σώμα Στρατού και κρατούσε την υπόλοιπη δύναμή της σε εφεδρεία κοντά στο Ισχανιέ. Η 7η μεραρχία με διοικητή τον συνταγματάρχη πεζικού Βασίλειο Κουρουσόπουλο, επιτελάρχη τον αντισυνταγματάρχη πεζικού Μιλτιάδη Κοιμήση, παρέμενε ως εφεδρεία στην περιοχή του Εϋρέτ. Η 2η μεραρχία με διοικητή τον συνταγματάρχη πεζικού Στυλιανό Γονατά, επιτελάρχη τον αντισυνταγματάρχη πεζικού Χασαπίδη, με έδρα το Ουσάκ και ενισχυμένη με πέντε τάγματα, κατείχε εκτεταμένο μέτωπο από την Ορτάντζα ώς το Μπανάζ, συνολικού αναπτύγματος 170 περίπου χιλιομέτρων. Η Στρατιωτική Διοίκηση Κιουταχείας εξασφάλιζε τις συγκοινωνίες της περιοχής με τέσσερα τάγματα, του 32ου Συντάγματος ασφαλείας Σιδηροδρόμων.

Η Μεραρχία Ιππικού, που ήταν υπό τις άμεσες διαταγές της Στρατιάς, συνεργαζόταν με τη 2η μεραρχία για την εξασφάλιση της ζώνης Ουσάκ. Η Ανωτέρα Γενική Στρατιωτική Διοίκηση, με έδρα τη Σμύρνη, κάλυπτε με την Στρατιωτική Διοίκηση Οδεμησίου τον τομέα Μαιάνδρου, ως τις εκβολές του ποταμού, και εξασφάλιζε από τις επιδρομές Τούρκων ατάκτων τις συγκοινωνίες και την ενδοχώρα.

Στο σημείο αυτό εστιαζόμαστε στην ΙΧ Μεραρχία υπό τον Συνταγματάρχη Παναγιώτη Γαρδίκα, ο οποίος, τον Αύγουστο του 1922, ηγείτο του σχηματισμού, αναπληρώνοντας τον Μέραρχο,  Συνταγματάρχη Πεζικού Ιωάννη Δέδε που βρισκόταν σε άδεια. Ο Γαρδίκας ασκούσε παράλληλα την διοίκηση του 3/40 Συντάγματος Ευζώνων.

Θεωρούμε ουσιώδες, στο σημείο αυτό, να αναφέρουμε ονομαστικά και όλα τα στελέχη που ήταν επικεφαλής των γραφείων, των κλιμακίων και των μονάδων, ως μνημόσυνο, καθώς η συνολική επιτυχής αποστολή δεν είναι αποτέλεσμα μόνο των αποφάσεων του ηγήτορα αλλά και της πειθαρχίας, της αποφασιστικότητας και της επαγγελματικής επάρκειας και των υφισταμένων.

Συμπληρώνουμε, λοιπόν ότι, στην ΙΧ Μεραρχία καθήκοντα Επιτελάρχη ασκούσε ο Ταγματάρχης Πεζικού Παναγιώτης Μπασακίδης. Διευθυντές επιτελικών γραφείων ήταν: του 1ου  ο Ταγματάρχης Πεζικού Σαλβάνος Γεώργιος, του 2ου, ο Λοχαγός Πυροβολικού  Παπαδημητρίου Σπυρίδων και του 3ου, ο Λοχαγός Πεζικού Βάρας Νικόλαος. Διοικητής Πεζικού ήταν ο ίδιος ο Μέραρχος Παναγιώτης Γαρδίκας. Το πεζικό του σχηματισμού ήταν μείον το 3ο Τάγμα που είχε αποσπασθεί στην ανατολική Θράκη, ώστε να συμμετάσχει στην ουδέποτε πραγματοποιηθείσα επιχείρηση κατάληψης της Κωνσταντινούπολης.

Εξ απόψεως οργανικών κλιμακίων, Διοικητής Πυροβολικού ήταν ο Αντισυνταγματάρχης Πυροβολικού Κατσαρός Γεώργιος, ενώ δεν υπήρχε Διοικητής Μηχανικού. Διευθυντής Επιμελητείας ήταν ο Ταγματάρχης Τσιγκούνης Κωνσταντίνος και Διευθυντής Υγειονομικής Υπηρεσίας ο Αρχίατρος Μπάϊζος Παναγιώτης. Η συγκρότηση εξ απόψεως μονάδων συνίστατο ως εξής: 1) Πεζικό: 25ο και 26ο Συντάγματα Πεζικού και 3/40 Σύνταγμα Ευζώνων. 2) Πυροβολικό: ΙΧα Μοίρα Ορειβατικού Πυροβολικού υπό τον Λοχαγό Σπυρόπουλο, ΙΧβ Μοίρα Ορειβατικού Πυροβολικού υπό τον Ταγματάρχη Φιλικό Γεώργιο και ΙΙ/Β Μοίρα Μέσου Πυροβολικού υπό τον Λοχαγό Παπαδόπουλο. Το Μηχανικό διέθετε την IXη Διλοχία Μηχανικού και οι Διαβιβάσεις το IΧο  Απόσπασμα Τηλεγραφητών. Το Ιππικό διέθετε την IXη και VIIη  Ημιλαρχίες.

Οι Σταθμοί Διοίκησης της Μεραρχίας, από την έναρξη της της τουρκικής επίθεσης της 13/08/1922, μέχρι την αποχώρηση από το μικρασιατικό έδαφος, μετακινήθηκαν ως εξής:

Καρά Μπουνάρ μέχρι 14-8-22

Εϋρέτ 14-8- 22

Αυχένας Ολουτζάκ 15-8-22

Υψώματα Χαμούρκιοϊ 16-8-22

Κοιλάδα Αλή Βεράν 17-8-22

Βορείως Αϊνέ Χαν 18-8-22

Βορειοανατολικά του Τακμάκ 21-8-22

Μαρτυρική κωμόπολη Κασαμπά 23-8-22

Άγιος Γεώργιος 27-8-22

Βορειοδυτικά στενωπού Ντερμπέντ 28-8-22

Χερσόνησος του Τσεσμέ 31-8-22, από όπου η επιβίβαση προς την Ελλάδα

Άφιξη στην Χίο την 1-9-22

Με αυτήν την σύνθεση διοίκησης και υπό την εκ των γεγονότων άξια ηγεσία του τότε Συνταγματάρχη και αργότερα Αντιστρατήγου Παναγιώτη Γαρδίκα, η ΙΧ Μεραρχία διέρρηξε, διέφυγε και διασώθηκε από τον ασφυκτικό κλοιό των υπέρτερων τουρκικών δυνάμεων, μετά από τις φονικές μάχες του Αλή Βεράν και του Χαμούρκιοϊ–Ιλμπουλάκ, του Αυγούστου 1922.

Ο Στρατηγός Παναγιώτης Γαρδίκας, μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα έλαβε μέρος στο κίνημα των Πλαστήρα, Γονατά και Φωκά, που εκδηλώθηκε στην Χίο, ανατρέποντας την βασιλική κυβέρνηση, και, κατόπιν, φαίνεται πως υπηρέτησε, άγνωστο σε ποία θέση, πιθανώς και πάλι μέραρχος της ΙΧης στην Στρατιά της Θράκης, που συγκρότησε ο στρατηγός Θεόδωρος Πάγκαλος, ώστε ο Ελευθέριος Βενιζέλος να διαθέτει στην διαπραγματευτική τράπεζα της Λωζάννης το πλεονέκτημα να επισείει την απειλή επανάληψης των στρατιωτικών επιχειρήσεων.

Ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτο και αποδεικτικό του ήθους και της συνείδησης του Στρατηγού είναι ότι δεν ενεπλάκη–συμμετείχε σε καμμία από τις συνεχείς επεμβάσεις του στρατού στην μεσοπολεμική ελληνική πολιτική σκηνή, δηλαδή ήταν αυστηρά προσηλωμένος στις υπηρεσιακές του υποχρεώσεις. Η οικογένειά του στην Ξάνθη, η αφοσιωμένη σύζυγός του Κορνηλία Χασιρτζόγλου, ήταν, ώς φαίνεται, το τελευταίο του καταφύγιο, μέχρι να εκδημήσει και να ταφεί στην φιλόξενη γη της προσφυγούπολης Ξάνθης, πλήρης ημερών, αφού πρώτα, εν ζωή, είχε συμμετάσχει στην μεγαλειώδη εθνική προσπάθεια στην μικρασιατική γη. Όμως και οι γηγενείς Ξανθιώτες του οφείλουν πολλά, αφού συγκαταλεγόταν στο δυναμικό των αξιωματικών του Στρατού της Εθνικής Άμυνας που απελευθέρωσε την Θράκη»      

Η Διευθύντρια της Πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης  Ξάνθης, Δρ. Ευμορφία Στυλιανίδου μίλησε με  θέμα: «Γαρδίκας Παναγιώτης «εἰς μνημόσυνον αἰώνιον ἔσται δίκαιος».

Η Εισήγηση:

«Πριν ξεκινήσουμε την απότιση του ελάχιστου αυτού φόρου τιμής στη μνήμη του Αντιστρατήγου Γαρδίκα Παναγιώτη, οφείλουμε να μνημονεύσουμε την ευρύτερη εθνική και κοινωνική προσφορά της οικογένειάς του, δηλαδή το δέντρο από το οποίο βλάστησε.

Επισημαίνεται λοιπόν ότι δεν ήταν ο μόνος που προσέφερε στην πατρίδα, αλλά και οι δύο ανεψιοί του, αμφότεροι με το όνομα Κωνσταντίνος, οι οποίοι αρίστευσαν στα επιστημονικά πεδία της νομικής και της ιατρικής.

Ο πρώτος, νομικός, είχε καίριο ρόλο στην οργάνωση των δημοσίων υπηρεσιών κατά τη διάρκεια της ελληνικής διοίκησης στη Μικρά Ασία, ως διευθυντής της υπηρεσίας φυλακών της Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης το 1920. Παράλληλα, συγκαταλέχθηκε μεταξύ των διακεκριμένων επιστημόνων που μόχθησαν, υπό την Πρυτανεία του θρακιώτη μαθηματικού Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή, για την ίδρυση του περιώνυμου Ιωνικού Πανεπιστημίου. Το 1923 συνυπέγραψε την πράξη σύστασης της Interpol, ενώ το 1930 εξελέγη έκτακτος Καθηγητής Εγκληματολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, προτού γίνει τακτικός το 1939.

Ο άλλος ανιψιός του Στρατηγού, ο ιατρός Κωνσταντίνος, γεννήθηκε το 1913 στην Αλεξάνδρεια, με καταγωγή επίσης από τα Λαγκάδια Αρκαδίας. Σπούδασε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και αποφοίτησε το 1935, ενώ το 1942 αναγορεύθηκε διδάκτορας. Το 1936 διορίστηκε στον νοσοκομείο «Ευαγγελισμός» ως άμισθος βοηθός στην Παθολογική Κλινική. Το 1945, με οκτάμηνη υποτροφία του Βρετανικού Συμβουλίου, μετέβη στην Αγγλία με σκοπό να εξειδικευτεί στην Παθολογία και εργάστηκε κυρίως στον Αιματολογικό τομέα. Το 1968 εξελέγη τακτικός Καθηγητής Προπαιδευτικής Παθολογίας και Ειδικής Νοσολογίας. Η έρευνα του Κωνσταντίνου Γαρδίκα υπήρξε πολύπλευρη και περιελάμβανε όλους τους τομείς της Ιατρικής, κυρίως την Αιματολογία, ενώ ίδρυσε την «Μονάδα Έρευνας» του «Ευαγγελισμού». Στο πλαίσιο της εθελοντικής προσφοράς του, δίδαξε νυχτερινά εξειδικευμένα μαθήματα, ενώ εφάρμοσε πρώτος τη μεταπτυχιακή εκπαίδευση στην Ελλάδα.

Ερχόμενοι τώρα στον βίο και τη δράση του Στρατηγού Παναγιώτη Γαρδίκα, αντλούμε στοιχεία, αρχικά, από το οικείο λήμμα της Μεγάλης Στρατιωτικής και Ναυτικής Εγκυκλοπαίδειας, Αθήναι 1929, τόμος 6ος, σελίδα 633. Σύμφωνα με την πηγή: γεννήθηκε το 1875 στα Λαγκάδια Αρκαδίας. Κατατάχθηκε στο στράτευμα την 1η Νοεμβρίου 1890 και μετείχε στον Ελληνοοθωμανικό πόλεμο του 1897. Φοίτησε στο «Σχολείον Υπαξιωματικών» και αποφοίτησε με τον βαθμό του ανθυπολοχαγού πεζικού την 1η Σεπτεμβρίου 1905.

Κατά τον Β’ Βαλκανικό πόλεμο του 1913, αντέδρασε εξαιρετικά στις συμπλοκές της Νιγρίτας. Συνέχισε δε τη δράση του συμμετέχοντας σε όλες τις μάχες του 21ου Συντάγματος Πεζικού. Κατά τα έτη 1917-1923, διοικώντας αρχικώς Σύνταγμα Πεζικού και κατόπιν Μεραρχία, έλαβε μέρος σε όλους τους αγώνες του Ελληνικού Στρατού. Ιδίως κατά την κατάρρευση του μετώπου στη Μικρά Ασία, τον Αύγουστο του 1922, διακρίθηκε εξαιρετικά ως διοικητής της IX ης Μεραρχίας, στις μάχες του Χαμούρκιοϊ και του Αλή Βεράν. Αποστρατεύθηκε το 1930, αφού προήχθη σε αντιστράτηγο.

Στην προηγούμενη πηγή, δηλαδή τη Μεγάλη Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια, δεν μνημονεύεται η συμμετοχή του στον Μακεδονικό Αγώνα, όπου, ως ανθυπολοχαγός, ήταν μεταξύ των κατωτέρων αξιωματικών που έδρασαν μυστικά στην πανεθνική προσπάθεια. Δεν ήταν μέλος ή επικεφαλής αντάρτικου σώματος, αλλά προσέφερε τις υπηρεσίες του ως πράκτορας Α΄ τάξεως, με το ψευδώνυμο «Πάνου».

Αναλυτικότερα, περί του Β΄ Βαλκανικού πολέμου στη Νιγρίτα, υπηρετούσε ως υπολοχαγός διοικητής λόχου, υπό τις διαταγές του Λοχαγού Παναγιώτη Γαργαλίδη, και τον Φεβρουάριο του 1913 αντέστη με επιτυχία στις προσπάθειες των Βουλγάρων να επεκτείνουν τη ζώνη κατοχής τους στην ευρύτερη περιοχή των Σερρών.

Μετά την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και τον Εθνικό Διχασμό μεταξύ Βενιζελικών και Βασιλικών, ο Γαρδίκας συντάχθηκε με το Κίνημα της Εθνικής Αμύνης του Ελευθερίου Βενιζέλου και, από το 1916, με τον βαθμό πιθανώς του αντισυνταγματάρχη, πολέμησε στο Μακεδονικό Μέτωπο ως Διοικητής του 7ου Συντάγματος Κρητών. Εν συνεχεία, έλαβε μέρος στη νικηφόρα για τους Έλληνες και τους Συμμάχους της Αντάντ, πλην αιματηρή και αποφασιστική για την έκβαση του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, μάχη εναντίον των Γερμανοβουλγάρων στο Σκρα ντι Λέγκεν, το 1918.

Συγκεκριμένα, στη Μεραρχία Κρήτης υπό τον Υποστράτηγο Σπηλιάδη, ανατέθηκε η επίθεση στην ανατολική του Σκρά χαμηλότερη λοφοσειρά. Προς τούτο, ορίστηκε το 7ο Σύνταγμα Κρητών υπό τον Αντισυνταγματάρχη Παναγιώτη Γαρδίκα να καταλάβει τους λόφους με τα Τάγματα 7/Ι υπό τον Ταγματάρχη Εμμανουήλ Τζανακάκη και 7/ΙΙΙ υπό τον Ταγματάρχη Παναγιώτη Τσιμπουράκη. Τονίζεται ότι η κατάρρευση του Μακεδονικού μετώπου ήταν καταλυτική εις βάρος των Γερμανοβουλγάρων, οδηγώντας στην ήττα τους και στο Δυτικό Μέτωπο.

Τον Αύγουστο του 1922, ο Συνταγματάρχης Γαρδίκας ανέλαβε προσωρινά τη διοίκηση της IX ης Μεραρχίας, με επιτελάρχη τον Παναγιώτη Μπασακίδη, αντικαθιστώντας τον Διοικητή της Μεραρχίας Ιωάννη Δέδε, ο οποίος βρισκόταν σε βραχεία άδεια, ενώ παρέμεινε ταυτοχρόνως διοικητής και του 3/40 Συντάγματος Ευζώνων, αναθέτοντας προσωρινά στον Ταγματάρχη Γεώργιο Παπαστεργίου τη διοίκηση της μονάδας. Το αρχηγείο της Μεραρχίας εγκαταστάθηκε στο Καρά Μπουνάρ, μέχρι την εκδήλωση της σφοδρής τουρκικής επίθεσης της 13ης/26ης Αυγούστου 1922 και την επακόλουθη διάρρηξη της ελληνικής αμυντικής διάταξης.

Μετά τη διάσπαση του μετώπου, στη μάχη του Χαμούρκιοϊ, η IXη Μεραρχία υπό τον Γαρδίκα εκκίνησε στις 04:30 π.μ. της 16ης Αυγούστου, κατά μήκος της οδού προς το όρος Χαμούρκιοϊ, ως εμπροσθοφυλακή της υποχωρούσας Ομάδας Μεραρχιών του Υποστρατήγου Νικολάου Τρικούπη, ενώ μονάδες της διαλελυμένης IV ης Μεραρχίας ακολουθούσαν αταξία. Στις 06:00 π.μ., ήρθε σε επαφή με τις πρώτες τουρκικές μονάδες, και μέχρι τις 10:30 π.μ. η κατάσταση είχε καταστεί δραματική. Το ηθικό των ανδρών, που δεν είχαν κοιμηθεί ούτε σιτιστεί από τις 13 Αυγούστου, κλονίστηκε, ενώ η εχθρική επίθεση εντεινόταν συνεχώς. Το πυροβολικό της IXης Μεραρχίας επιχειρούσε απροστάτευτο στην ίδια γραμμή με το πεζικό. Ο Συνταγματάρχης Γαρδίκας αναγκάστηκε να επέμβει προσωπικά αρκετές φορές για να κρατήσει τη γραμμή άμυνας.

Η κυκλωθείσα ομάδα Τρικούπη κινήθηκε ξανά προς τα δυτικά τη νύχτα της 17ης προς 18η Αυγούστου, με στόχο να φτάσει στο Ουσάκ και να ενωθεί με την ομάδα μεραρχιών του Υποστρατήγου Φράγκου, αλλά παρεμβάλλονταν οι βράχοι του ορεινού όγκου Μουράτ Νταγ. Ο Τρικούπης, έχοντας χάσει τον προσανατολισμό του στα βουνά, αναγκάστηκε να αναστείλει την προχώρηση της φάλαγγας. Παρά την έντονη παρέμβαση του Μεράρχου Γαρδίκα, εντός της σκηνής του Στρατηγού και παρουσία του Διοικητή του Β΄ Σώματος Στρατού, Υποστρατήγου Κίμωνος Διγενή, ο Τρικούπης δεν τόλμησε να διανοίξει την ημιονική οδό προς τη σωτηρία.

Ωστόσο, ο Διοικητής της IXης Μεραρχίας ήταν αποφασισμένος. Προσπάθησε ανεπιτυχώς να πείσει τον Τρικούπη και το επιτελείο του να ανατρέψουν δια της λόγχης τους Τούρκους ιππείς, αλλά στη συνέχεια, έφιππος, ηγήθηκε της επίθεσης της Μεραρχίας του με τον επιτελάρχη Ταγματάρχη Παναγιώτη Μπασακίδη, διέσπασαν τον κλοιό του τουρκικού ιππικού, διήλθαν από τον ορεινό όγκο Μουράτ Νταγ και αφίχθησαν στην οδό Τσεντίζ Ουσάκ, διαφεύγοντας τη θανάσιμη αιχμαλωσία.

Μετά την αποχώρηση από το μικρασιατικό έδαφος, ο Συνταγματάρχης Γαρδίκας με τον σχηματισμό του διαπεραιώθηκαν στη Χίο, όπου εντάχθηκε στην νέο σχηματισθείσα Επαναστατική Επιτροπή της Σεπτεμβριανής Επανάστασης του 1922, μαζί με τους Συνταγματάρχες Πλαστήρα Νικόλαο, Κοιμήση Μιλτιάδη και τον Ταγματάρχη Μπακιρτζή Ευριπίδη. Στις 13/26 Σεπτεμβρίου σχηματίστηκε νέα, διευρυμένη Επαναστατική Επιτροπή αποτελούμενη από 12 αξιωματικούς, μεταξύ των οποίων οι Συνταγματάρχες Γονατάς Στυλιανός, Πρωτοσύγκελος Αχιλλέας, Χασαπίδης Αριστείδης και οι αντιπλοίαρχοι Φωκάς Δημήτριος και Πετροπουλάκης Ιωάννης.

Είναι αξιοπρόσεκτο ότι, ενώ όλοι οι προαναφερθέντες αξιωματικοί έγιναν υπουργοί, πρωθυπουργοί, διοικητές στρατού και αρχηγοί επιτελείων ή ηγήθηκαν στρατιωτικών πραξικοπημάτων στην επακόλουθη ταραγμένη περίοδο του Μεσοπολέμου, ο Παναγιώτης Γαρδίκας δεν συμμετείχε σε καμία κίνηση ούτε κατέλαβε ανώτατες διοικητικές θέσεις. Δεν είναι απολύτως σαφές πότε ακριβώς και για ποιον λόγο αποστρατεύθηκε.

Ως επίλογο, επιλέξαμε να σχολιάσουμε μια αναμνηστική φωτογραφία του Γαρδίκα στην Ξάνθη, 10 περίπου μήνες μετά τις μαύρες μέρες της Μικρασιατικής καταστροφής. Την ανακάλυψη της φωτογραφίας οφείλουμε στον δραστήριο ερευνητή της τοπικής ιστορίας, Εμμανουήλ Χούμα, που δημοσίευσε το τεκμήριο στον τοπικό Τύπο της Ξάνθης. Η φωτογραφία τιτλοφορείται: “Η εν Κιρέτσιλερ τῆς Ξάνθης γενομένη εκδρομή … τῇ  21ῃ Ιουνίου 1923”.

Ο τόπος λήψης ήταν ο οικισμός της Παλαιάς Χρύσας, γνωστός από τα καπνά Κιρέτσιλερ. Λίγες εκατοντάδες μέτρα ανατολικότερα είχαν ήδη εγκατασταθεί οι σκηνές των καταυλισμών προσφύγων, που από το 1928 και εξής μετατράπηκαν στις προσφυγικές συνοικίες του ‘Αστικού Συνοικισμού’ και της ‘Μεταμόρφωσης’. Ανάμεσα στους εκδρομείς και τους πρόσφυγες παρεμβάλλονταν τα σημερινά στρατόπεδα ‘Στεφανίδη’ και ‘Αποστολίδη’.

Στο κέντρο της φωτογραφίας, με τα σταυρωμένα χέρια, ο Στρατηγός Γαρδίκας. Εντύπωση προκαλεί το εμφανώς απόμακρο βλέμμα του ανθρώπου που πέρασε μέσα από τη φωτιά της μάχης. Ο Μέραρχος, λίγο χρόνο μετά, παντρεύτηκε την Κορνηλία, κόρη του καπνεμπόρου και πρώην Υποπρόξενου της Αυστροουγγαρίας στη Ξάνθη, Μενάνδρου Χασιρτζόγλου. Με τη σύζυγο και τον πεθερό του αναπαύονται σήμερα στο ίδιο μνήμα, στο Δημοτικό Κοιμητήριο της Ξάνθης.

Στην ίδια φωτογραφία, δίπλα στον Στρατηγό, όρθιος, ο Υπίατρος και αργότερα Κλινικάρχης, Δήμαρχος και Βουλευτής Ξάνθης, Λευκαδίτης Χρήστος Κοψιδάς, που αποστρατεύτηκε το 1923 ή λίγο μετά, σύζυγος της Μαριάνθης, κόρης του εύπορου χρηματιστή και κτηματία Θεοδώρου Ταραβάνη. Ο Κοψιδάς ήταν μεταξύ των πρώτων αξιωματικών της IXης Μεραρχίας Λεοναρδόπουλου, που εισήλθαν την 4η Οκτωβρίου 1919 ως ελευθερωτές της Ξάνθης.

Στην μπροστά σειρά της φωτογραφίας, είναι δύο αξιωματικοί (ο δεύτερος είναι ο αποστολέας της φωτογραφίας, ο Λοχαγός Παριανός Θεόδωρος). Η φωτογραφία είναι αγνώστου φωτογράφου και έχει διαστάσεις 14x9 εκατοστά. Στο οπισθότυπό της, ο Λοχαγός Παριανός αριθμεί με ακρίβεια τη θέση και τα ονόματα των εκδρομέων.

Ευχαριστώ για την προσοχή σας, κυρίως όμως και για την πρωτοβουλία του Στρατηγού Διοικητή της Ανώτατης Στρατιωτικής Διοίκησης Θράκης, κ. Παναγιώτη Καβιδόπουλο, του Διευθυντή του Ιδρύματος Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης, Αντιστράτηγου εν αποστρατεία Ανδρέα Ματζάκου και του Καθηγητή του Τμήματος Φιλολογίας, Ιστορίας και Ανθρωπολογίας του Δ.Π.Θ., κου Ιωάννη Μπακιρτζή, που συνεργάστηκαν για την εκδήλωση αυτή και με τίμησαν καλώντας με ως ομιλήτρια.

Επιτρέψτε μου, τέλος, να διαβάσω από μετάφραση ένα απόσπασμα του Επιταφίου του Περικλή, που φωτίζει τον δρόμο μας, ώστε να επιτελέσουμε αυτό ακριβώς το καθήκον, όπως τώρα:

"Θα αρχίσω λοιπόν από τους προγόνους πρώτα. Γιατί είναι δίκαιο και συνάμα ταιριαστό σε περίπτωση, όπως η σημερινή, να δίνεται σε αυτούς η τιμή της μνήμης. Γιατί οι ίδιοι πάντα κατοικώντας την χώρα, καθώς η μία γενιά διαδεχόταν την άλλη, μας την παρέδωσαν ελεύθερη μέχρι τώρα χάρη στην ανδρεία τους. Και εκείνοι, λοιπόν, είναι άξιοι επαίνου και ακόμη περισσότερο οι πατέρες μας. Γιατί, αφού απέκτησαν με πολύ μόχθο, εκτός από εκείνα που κληρονόμησαν, όση εξουσία έχουμε, τα κληροδότησαν σε μας τους τωρινούς."»

Ο κ. Ανδρέας Ματζάκος,  Υποψήφιος Διδάκτορας ΔΠΘ, μίλησε με  θέμα: «Γενικό Πλαίσιο Μικρασιατικής Εκστρατείας- Η δράση της ΙΧ ΜΠ υπό την διοίκηση του Συνταγματάρχη Γαρδίκα στις επιχειρήσεις του Αυγούστου 1922», παρουσιάζοντας, με συγκλονιστικές λεπτομέρειες τα γεγονότα, υποστηρίζοντας τις αναφορές του και τις αναλύσεις του με στοχευμένο, εποπτικό υλικό

Την εκδήλωση, έκλεισε ο εμπνευστής του θέματος, που «ανακάλυψε» το μνήμα του  Συνταγματάρχη Παναγιώτη  Γαρδίκα στα κοιμητήρια της Ξάνθης,  ο Καθηγητής του ΔΠΘ κ. Ιωάννης Μπακιρτζής, ο οποίος ανέγνωσε  την Έκθεση που υπέβαλε στο Γενικό Επιτελείο Στρατού  ο Συνταγματάρχης Γαρδίκας με τίτλο: «Ήττα και ραγδαία κατάρρευσις του Μετώπου».

Ο Συνταγματάρχης Παναγιώτης Γαρδίκας, πολέμησε στη διάρκεια της τελευταίας φάσεως της Μικρασιατικής Εκστρατείας ως διοικητής της IXης Μεραρχίας Πεζικού, που ανήκε στο Β’ Σώμα Στρατού.

Ο Γαρδίκας αμέσως μετά την τελική τουρκική επίθεση επί της τοποθεσίας Αφιόν Καραχισάρ, συμπτύχθηκε με απόλυτη τάξη με την ΙΧ Μεραρχία που διοικούσε προς το χωριό Ευρέτ και εν συνεχεία προς το χωριό Ουλουτζάκ, όπου έφτασε την νύχτα της 15ης Αυγούστου.

Στη διάρκεια της πορείας της, μεταξύ των δύο χωριών, δέχτηκε αιφνιδιαστική επίθεση από την 2α Μεραρχία Ιππικού του τουρκικού Vου Σώματος Στρατού την οποία αντιμετώπισε με γενναιότητα, χάρη στην προσωπική επέμβαση στη μάχη του Γαρδίκα και των Μοιρών Πυροβολικού της Μεραρχίας.

 Η τουρκική Μεραρχία Ιππικού υπέστη τέτοιες απώλειες, που δεν χρησιμοποιήθηκε στη συνέχεια των επιχειρήσεων από το Vο Σώμα Στρατού, παρά μόνον ως εφεδρεία.

Ο Γαρδίκας μετά την εγκατάλειψη της κύριας αμυντικής γραμμής της Στρατιάς, διέγνωσε εγκαίρως ότι η μοναδική τοποθεσία επί της οποίας θα μπορούσε να αντιταχθεί άμυνα, ήταν αυτή επί του Τουμλού Μπουνάρ.

Το απόγευμα της 15ης Αυγούστου εισηγήθηκε στον διοικητή του Α’ Σώματος Στρατού Αντιστράτηγο Τρικούπη, την άμεση σύμπτυξη της ολόκληρης της Ομάδας επί αυτής της τοποθεσίας, πρόταση που δεν έγινε δεκτή από τον Τρικούπη.

Το πρωί της 16ης Αυγούστου, η ΙΧ Μεραρχία ενεργούσα ως εμπροσθοφυλακή της Ομάδας Τρικούπη, η οποία προσπαθούσε καθυστερημένα να συμπτυχθεί προς την τοποθεσία Τουμλού Μπουνάρ, ενεπλάκη σ’ ένα τιτάνιο αγώνα αποκρούοντας επιθέσεις που δεχόταν από νότο και ανατολή, από τις δυνάμεις δυο τουρκικών Σωμάτων Στρατού, του Ιου και του IVου, ενώ ταυτόχρονα πιεζόταν από βορρά και από δυνάμεις του τουρκικού ιππικού. Σε αυτόν τον αγώνα η ΙΧη Μεραρχία έμεινε αβοήθητη λόγω της αδυναμίας του επιτελείου του Τρικούπη, να διευθύνει επιχειρήσεις.

Η ΙΧη Μεραρχία πολέμησε γενναία επίσης την 17η Αυγούστου στην μάχη του Αλή Βεράν, μετά τη λήξη της οποίας κατάφερε, αν και όχι με συγκροτημένο τρόπο, υποχωρώντας προς τον Έρμο ποταμό, να διασωθεί από την αιχμαλωσία, η οποία περίμενε την υπόλοιπη Ομάδα Τρικούπη.