-Ο Τηλέμαχος Αρναούτογλου, έζησε τις αγωνίες του Σέμπα, τις έντονες και άοκνες προσπάθειές του να αναδείξει το «πομακικό», όπως έλεγε, με κάθε τρόπο, ταξιδεύοντας σε ολόκληρη την Ελλάδα, αφιερώνοντας κάθε στιγμή του προσωπικού του χρόνου για τον σκοπό αυτό και «απαιτώντας» τη δημοσιοποίηση θεμάτων που αφορούσαν τους πομάκους, μέσα από το ραδιόφωνο και την εφημερίδα του Δήμου Ξάνθης, που πάντα του έδινε τον χώρο και τον χρόνο να εκφραστεί.
Τον αγώνα του αυτόν, θα τον χαρακτήριζε κανείς ακόμη πιο σημαντικό, αν αναλογιστούμε ότι ο Σεμπαϊδήν Καραχότζα, ταυτόχρονα προσπαθούσε να εξασφαλίσει την οικογένειά του, τη σύζυγο και τα δύο του παιδιά, να σταθεί με υπομονή και θάρρος στα σημαντικά ζητήματα υγείας που αντιμετώπιζε, να εργάζεται νυχθημερόν και να μετακινείται όπου χρειαζόταν για να μιλήσει για τους πομάκους.
Τηλέμαχος Αρναούτογλου: Οι παροιμίες δεν παρουσιάζονται ως «περίεργα γλωσσικά ευρήματα», αλλά ως ζωντανά στοιχεία ενός πολιτισμού, που αξίζει να ακουστεί και να κατανοηθεί.
Κυρίες και κύριοι,
το βιβλίο του Νίκου Κόκκα «Παροιμίες και παροιμιακές φράσεις από τα πομακοχώρια της Θράκης» αποτελεί το επιστέγασμα μιας μακρόχρονης ενασχόλησης του συγγραφέα με τη γλώσσα, τη λαϊκή παράδοση και τον πολιτισμό της Θράκης. Δεν πρόκειται για μια αποσπασματική ή ευκαιριακή εργασία, αλλά για το αποτέλεσμα μιας συστηματικής, επίμονης και βιωματικής έρευνας, που βασίζεται στη γνώση του τόπου και στους ανθρώπους του.
Ο Νίκος Κόκκας δεν προσεγγίζει το θέμα του ως εξωτερικός παρατηρητής. Η σχέση του με τη Θράκη, με τις τοπικές κοινωνίες και με τη λαϊκή παράδοση είναι σχέση μακρά και ουσιαστική. Αυτό αποτυπώνεται σε όλη τη δουλειά του και γίνεται ιδιαίτερα εμφανές στο παρόν βιβλίο. Η έρευνά του δεν ξεκινά από μια αφηρημένη θεωρητική αφετηρία, αλλά από την ανάγκη να διασωθεί ένα υλικό που φθίνει: ο προφορικός λόγος των πομακοχωρίων, όπως αυτός εκφράζεται μέσα από τις παροιμίες και τις παροιμιακές φράσεις.
Οι παροιμίες, όπως πολύ καλά γνωρίζει και αναδεικνύει ο συγγραφέας, δεν είναι απλές γλωσσικές μονάδες. Είναι φορείς συλλογικής μνήμης και εμπειρίας. Αποτυπώνουν τρόπους σκέψης, κοινωνικές σχέσεις, αντιλήψεις για την εργασία, τη φύση, τον χρόνο, τη μοίρα και τη δικαιοσύνη. Στις μικρές κοινωνίες των πομακοχωρίων, οι παροιμίες λειτουργούσαν επί δεκαετίες –και σε κάποιο βαθμό συνεχίζουν να λειτουργούν– ως άτυπος παιδαγωγικός μηχανισμός, ως κώδικας αξιών και συμπεριφορών.
Η ερευνητική διαδρομή του Νίκου Κόκκα βασίστηκε στην επιτόπια έρευνα. Ο ίδιος επισκέφθηκε τα πομακοχώρια της Θράκης, συνομίλησε με κατοίκους, άκουσε, κατέγραψε, επανήλθε, διόρθωσε. Η διαδικασία αυτή απαιτούσε χρόνο, επιμονή και, κυρίως, εμπιστοσύνη. Δεν καταγράφεται εύκολα η προφορική παράδοση, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για κοινότητες που έχουν συχνά αισθανθεί στο περιθώριο ή έχουν μάθει να είναι επιφυλακτικές απέναντι σε εξωτερικούς ερευνητές.
Σε αυτό το σημείο, η προσωπική στάση του συγγραφέα παίζει καθοριστικό ρόλο. Ο Νίκος Κόκκας προσεγγίζει τους πληροφορητές του με σεβασμό, χωρίς διάθεση εξωτισμού ή φολκλορικής εκμετάλλευσης. Οι παροιμίες δεν παρουσιάζονται ως «περίεργα γλωσσικά ευρήματα», αλλά ως ζωντανά στοιχεία ενός πολιτισμού που αξίζει να ακουστεί και να κατανοηθεί. Αυτή η στάση διαπερνά ολόκληρο το βιβλίο και του προσδίδει επιστημονική αλλά και ηθική βαρύτητα.
Ιδιαίτερη πρόκληση για τον συγγραφέα αποτέλεσε το γλωσσικό ζήτημα.
Η πομακική γλώσσα, κυρίως προφορική, με ποικίλες τοπικές παραλλαγές, δεν διαθέτει απόλυτα καθιερωμένη γραπτή μορφή.
Ο Νίκος Κόκκας έπρεπε να επιλέξει πώς θα αποδώσει γραπτά τις παροιμίες, πώς θα ισορροπήσει ανάμεσα στην πιστότητα προς τον προφορικό λόγο και στην αναγνωσιμότητα του κειμένου.
Οι επιλογές του δείχνουν βαθιά γνώση του αντικειμένου και σεβασμό τόσο προς τη γλώσσα όσο και προς τον αναγνώστη.
Σημαντικό στοιχείο της έρευνας είναι επίσης η ερμηνευτική διάσταση. Ο συγγραφέας δεν αρκείται στη συλλογή και την παράθεση των παροιμιών. Όπου είναι δυνατόν, επιχειρεί να εξηγήσει το νόημά τους, το πλαίσιο χρήσης τους, τις κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες γεννήθηκαν. Με αυτόν τον τρόπο, το βιβλίο δεν λειτουργεί ως απλό λεξιλόγιο παροιμιών, αλλά ως εργαλείο κατανόησης ενός ολόκληρου τρόπου ζωής.
Η μακρόχρονη ενασχόληση του Νίκου Κόκκα με τη λαογραφία και την τοπική ιστορία της Θράκης του επιτρέπει να εντάξει το υλικό του σε ένα ευρύτερο πολιτισμικό πλαίσιο.
Οι πομακικές παροιμίες συγκρίνονται έμμεσα ή άμεσα με αντίστοιχες ελληνικές και βαλκανικές, αναδεικνύοντας τόσο τις κοινές βαλκανικές καταβολές όσο και τις ιδιαίτερες τοπικές αποχρώσεις. Αυτή η προσέγγιση αποφεύγει την απομόνωση και αναδεικνύει τη διαχρονική επικοινωνία των πολιτισμών.
Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε και τη συναισθηματική διάσταση της έρευνας. Πολλές από τις παροιμίες που καταγράφονται στο βιβλίο ανήκουν πια περισσότερο στη μνήμη παρά στην καθημερινή χρήση.
Ο ίδιος ο συγγραφέας έχει επισημάνει, μέσα από τη δουλειά του, ότι συχνά οι πληροφορητές θυμούνται τις παροιμίες «όπως τις έλεγαν οι παλιοί». Το βιβλίο, επομένως, λειτουργεί και ως πράξη διάσωσης ενός πολιτισμικού αποθέματος που κινδυνεύει να χαθεί.
Στη σημερινή εποχή της γλωσσικής και πολιτισμικής ομογενοποίησης, η εργασία του Νίκου Κόκκα αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Δεν πρόκειται για μια νοσταλγική αναδίπλωση στο παρελθόν, αλλά για μια συνειδητή επιλογή ανάδειξης της πολιτισμικής ποικιλομορφίας
Το βιβλίο αυτό μας υπενθυμίζει ότι οι μικρές γλώσσες και οι τοπικές παραδόσεις δεν είναι περιθωριακές, αλλά ουσιώδη στοιχεία της συλλογικής μας ταυτότητας.
Κλείνοντας, θα ήθελα να τονίσω ότι το βιβλίο αυτό δεν αφορά μόνο τους ειδικούς ή τους μελετητές. Αφορά όλους μας. Γιατί μέσα από τις παροιμίες, αναγνωρίζουμε κοινές ανθρώπινες αγωνίες: τη φτώχεια και την επιβίωση, την εργασία και την τιμιότητα, τη σοφία της εμπειρίας, την ειρωνεία της ζωής. Η έρευνα του Νίκου Κόκκα μας θυμίζει ότι, όσο διαφορετικές κι αν είναι οι γλώσσες, οι άνθρωποι συχνά σκέφτονται και αισθάνονται με παρόμοιο τρόπο.
Το βιβλίο αυτό είναι, τελικά, ένας διάλογος ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν. Και αυτός ο διάλογος αξίζει να συνεχιστεί.
Σύνταξη - Επιμέλεια: Τηλέμαχος Αρναούτογλου
Βίντεο - Επεξεργασία: Δέσποινα Κουγιουμτζόγλου