Του Θανάση Μουσόπουλου

Είχαμε τη χαρά να απολαύσουμε στη Θεσσαλονίκη, μετά την πανδημία, στις 26 Μαρτίου 2023, στην Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, την παράσταση του Κρατικού Θεάτρου Βόρειας Ελλάδας, το έργο του Νομπελίστα Ισαάκ Μπάσεβις Σίνγκερ «Εχθροί - Μια ερωτική ιστορία», σε θεατρική διασκευή του Ρόι Χεν, μετάφραση του Λεωνίδα Καρατζά, δραματουργική επεξεργασία και σκηνοθεσία του Στάθη Λιβαθινού.

Είχα να δω χρόνια τέτοια ολοκληρωμένη παράσταση. Διάβασα ότι παιζόταν για δύο χρόνια και οι τελευταίες παραστάσεις είναι αυτές τις μέρες.

Γράφω αυτό το κείμενο όχι για να κρίνω την παράσταση, αλλά προκειμένου να μιλήσω για τον συγγραφέα και το έργο. Θα φανεί, ελπίζω, ο λόγος που με κίνησε να γράψω.

Ο Ισαάκ Μπάσεβις Σίνγκερ (Isaac Bashevis Singer, 21 Νοεμβρίου 1902 - 24 Ιουλίου 1991) ήταν Αμερικανοεβραίος συγγραφέας, γεννημένος στην Πολωνία, ο οποίος βραβεύτηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1978. Το 1970 και το 1974 του απονεμήθηκαν το Εθνικό Λογοτεχνικό Βραβείο Παιδικής Λογοτεχνίας (National Book Awards in Children's Literature) και το Εθνικό Λογοτεχνικό Βραβείο Μυθιστορήματος (National Book Awards in Fiction) των Η.Π.Α αντίστοιχα. Όλα τα μυθιστορήματα και τα διηγήματά του ο Σίνγκερ τα έγραψε στη γλώσσα των Εβραίων της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, τα Γίντις.

Ο κόσμος των μυθιστορημάτων και των διηγημάτων του είναι ο κόσμος των Εβραίων που μιλούν γίντις, είτε αυτοί ζουν σε κάποια πολίχνη της Πολωνίας είτε ζουν στις εβραϊκές συνοικίες της Νέας Υόρκης.

Διαβάζοντας τη βιογραφία του Σίνγκερ ανακάλυψα με πολλή συγκίνηση ότι γνώριζε την εσπεράντο και ήταν εσπεραντιστής. Θα πούμε δυο λόγια, για τη μόνη ξένη γλώσσα στην οποία έχω πτυχίο.

Η Εσπεράντο είναι η πλέον διαδεδομένη Διεθνής τεχνητή γλώσσα που κατασκευάστηκε το 1887 από τον πολωνοεβραίο γιατρό Λουδοβίκο Λάζαρο Ζάμενχοφ  (πολωνικά: Ludwik Łazarz Zamenhof‎,  1859 – 1917) ήταν οφθαλμολόγος, φιλόλογος και εμπνευστής της Εσπεράντο.  Για τον Ζαμένχοφ η γλώσσα αυτή δεν ήταν μόνο ένα επικοινωνιακό εργαλείο, αλλά και ένα μέσο για να διαδώσει τις ιδέες του για ειρηνική συνύπαρξη μεταξύ διαφορετικών ανθρώπων και πολιτισμών. Και τα τρία παιδιά του Ζαμένχοφ πέθαναν στο Ολοκαύτωμα.

Θα αναφερθούμε στη συνέχεια στο έργο «Εχθροί -  Μια ερωτική ιστορία». Χρησιμοποιούμε στοιχεία από τη θεατρική παράσταση.

«Χέρμαν… Δεν φταίμε εμείς.
Ο κόσμος γύρω μας έγινε κομμάτια
κι εμείς είμαστε τα θραύσματα.»

«Ο Χέρμαν Μπρόντερ, εβραϊκής καταγωγής, έχοντας διασωθεί από το Ολοκαύτωμα ζει στη Νέα Υόρκη, λίγα χρόνια μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι μνήμες της καταδίωξης τον αναγκάζουν να επιβιώνει στη σκιά, προστατεύοντας διαρκώς τα ίχνη του. Παντρεμένος με την Πολωνή υπηρέτριά του που τον έσωσε, διατηρεί σχέση με τη Μάσα, με την οποία είναι ερωτευμένος, ενώ τα πράγματα περιπλέκονται ακόμη περισσότερο όταν εμφανίζεται στην πόλη και η Ταμάρα, η πρώην γυναίκα του, που τη θεωρούσε νεκρή.

Ο Χέρμαν προσπαθεί να συλλάβει την ύπαρξή του, μέσα σε έναν κόσμο, που η φιλοσοφία δεν δίνει απαντήσεις, η πίστη στην πρόοδο της ανθρωπότητας έχει εγκαταλειφθεί και ο Θεός έχει πεθάνει. Ενώ αποζητά τρόπους να ορθοποδήσει μετά το τραύμα, οι επιλογές του τον καθιστούν υπόλογο τόσο απέναντι στον αμερικάνικο νόμο, όσο και απέναντι στην ηθική και στον Θεό.

Ο νομπελίστας συγγραφέας, Ισαάκ Μπάσεβις Σίνγκερ, έγραψε το μυθιστόρημα «Εχθροί, μια ερωτική ιστορία» το 1966 στα Γίντις. Μέσα από τον σκοτεινό κόσμο των ηρώων του αναδύονται ο ερωτισμός, το μαύρο χιούμορ και η βαθιά υπαρξιακή ειρωνεία, έτσι όπως το γέλιο συνοδεύει τη δυστυχία, όταν η συνείδηση παύει να επαναπαύεται σε καθησυχαστικές αφηγήσεις. Στη θεατρική διασκευή του μυθιστορήματος από τον Roy Chen,  ο χαρακτήρας του Χέρμαν καλείται να επιβιώσει και να ισορροπήσει μεταξύ ενοχής και απόλαυσης, μη μπορώντας να πάρει μια απόφαση για τη ζωή του».

Πολλά έχουν γραφεί για το ίδιο το μυθιστόρημα, που θεωρείται σημαντικό έργο του Σίνγκερ. Το εξέδωσε το 2009 ο Καστανιώτης σε μετάφραση Βασίλη Αμανατίδη. Στο οπισθόφυλλο της έκδοσης διαβάζουμε:

«Χωρίς καλά καλά να το καταλάβει, ο Χέρμαν Μπρόντερ, πρόσφυγας και επιζήσας του B' Παγκοσμίου Πολέμου, θα βρεθεί με τρεις γυναίκες στη ζωή του: τη Γιάντβιγκα, την Πολωνέζα χωρική που τον έκρυψε από τους Ναζί τη Μάσα, την όμορφη και νευρωτική αληθινή του αγάπη και την Ταμάρα, την πρώτη του γυναίκα, που αναστήθηκε σαν από θαύμα. Κατάπληκτος από κάθε καινούργια επιπλοκή, αλλά υποταγμένος σε μια ζωή γεμάτη υπεκφυγές, ο Χέρμαν διασχίζει μια πολύβουη γίντις Νέα Υόρκη, συνέχεια βουτηγμένος μέσα στην αίσθηση μιας επικείμενης καταστροφής».

Το Εχθροί, μια ερωτική ιστορία, το πρώτο έργο του νομπελίστα Ισαάκ Μπάσεβις Σίνγκερ που τοποθετείται στην Αμερική, είναι ένα αναπάντεχο και συγκινητικό μυθιστόρημα.

Από το ιστολόγιο pandoxeio.com, 31/5/2010, παίρνουμε κάποιες λεπτομέρειες για το μυθιστόρημα:

«Ο Χέρμαν Μπρόντερ και οι τρεις γυναίκες αποτελούν τυπικούς χαρακτήρες του Σίνγκερ: αγωνίζονται ταυτόχρονα να επιβιώσουν από τις Μνήμες του Ολοκαυτώματος και να υπάρξουν σ’ ένα καινούργιο κόσμο χωρίς τα αλλοτινά ηθικά και πολιτισμικά τους υποστυλώματα. […] Η ζωή του πλέον χαρακτηρίζεται από τον φόβο των συνεπειών, την λαγνεία για τις συντρόφους του και την βεβαιότητα πως «ο μεταφυσικός του μπαλαντέρ παίζει εις βάρος του μια μοιραία φάρσα».

Ο ήρωας δηλώνει: «Τις θέλω και τις τρεις, αυτή είναι η αναίσχυντη αλήθεια», παραδέχτηκε μέσα του. Η Ταμάρα είχε γίνει πιο όμορφη, πιο ήρεμη, πιο ενδιαφέρουσα. Η κόλαση που είχε περάσει ήταν χειρότερη ακόμη κι απ’ της Μάσα. Αν τη χώριζε θα ήταν σα να την εξωθεί να πάει με άλλους άντρες. Όσο για τον έρωτα, τέτοιο επαγγελματίες χρησιμοποιούσαν τη λέξη λες και ήταν σε θέση να της προσδώσουν ένα σαφή ορισμό, τη στιγμή που το πραγματικό της νόημα κανείς ακόμα δεν το είχε ανακαλύψει».

*

 Ο Σίνγκερ έγραψε πολλά έργα.  Στις ΗΠΑ η πεζογραφία του Σίνγκερ γνωρίζει μεγάλη διάδοση και δημοσιεύεται, μεταφρασμένο στα αγγλικά, σε περιοδικά ευρύτατης κυκλοφορίας και εκδοτικούς οίκους μεγάλης αναγνωρισιμότητας. Το 1978 τιμάται με το Βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας «για την παθιασμένη αφηγηματική τέχνη του, που, ριζωμένη στην πολωνοεβραϊκή πολιτισμική παράδοση, ζωντανεύει την οικουμενική ανθρώπινη συνθήκη».

   Στην ομιλία που εκφωνεί κατά την τελετή της βράβευσής του στη Στοκχόλμη ο Σίνγκερ υπογραμμίζει: «Στην ιστορία της αρχαίας εβραϊκής γραμματείας ουδέποτε υπήρξε ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στον ποιητή και στον προφήτη. Συχνά η αρχαία ποίησή μας έγινε νόμος και τρόπος ζωής».

Με όλα αυτά τα δραματικά  που συμβαίνουν στην εποχή μας οφείλουμε να ξεχωρίσουμε την πολιτική βαρβαρότητα και τα οικονομικά μεγέθη  από το πνεύμα και την παράδοση του λαού.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΞΑΝΘΗ, 23 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2023