Στις 28 Μαΐου 2024 στο Λύκειον Ελληνίδων Ξάνθης το Καταληκτήριο Μάθημά μου, με θέμα «Κεφάλαια Θρακικής Λογοτεχνίας» για το ακαδημαϊκό έτος 2023 -2024, είχε ως τίτλο «Εάλω η Πόλις ;».

Προσπάθησα με όσα ανέφερα να εξηγήσω στους σπουδαστές και σπουδάστριες το ερωτηματικό  του τίτλου, τονίζοντας το χρέος μας να κατανοήσουμε, διατηρήσουμε και επεκτείνουμε την παράδοση της Πόλης. Μια μικρή επιλογή στοιχείων και απόψεων θα παραθέσω στη συνέχεια.

Στη “Συνοπτική Ιστορία Θρακικής Λογοτεχνίας” (1982), γράφουμε σχετικά: “Η Κωνσταντινούπολη ανάδειξε μια ολόκληρη σειρά λογοτέχνες και σχολές, με βασικότερη τη Φαναριώτικη Σχολή. Από εδώ ξεκινούν θεατρικοί συγγραφείς του διαφωτισμού, ποιητές της πρώτης Αθηναϊκής Σχολής, δημοσιογράφοι, πεζογράφοι, συγγραφείς (...). Οι περισσότεροι από τους κωνσταντινουπολίτες λογοτέχνες συνέχισαν τη δράση τους στην Αθήνα και δημιουργούν μια καινούρια κατάσταση, γενικά, στα ελληνικά πνευματικά πράγματα”.

Προκειμένου να τεκμηριώσουμε την παραπάνω άποψη, θα αναφέρουμε μερικά στοιχεία για τη γενική κατάσταση στην Κωνσταντινούπολη και στην ευρύτερη περιοχή μετά την άλωση. “Το 1453, με την Άλωση της Κωνσταντινούπολης, ολοκληρώνεται η υποταγή της Θράκης στους Οθωμανούς. Παρά τις αντικειμενικές δυσκολίες πάντως, ο Ελληνισμός της Θράκης όχι μόνο επιβιώνει αλλά και  αναπτύσσεται, έτσι που γίνεται και βασικός ρυθμιστής της οικονομικής ζωής του τόπου. Καθώς οι Οθωμανοί θεωρούν ταπεινωτική την ενασχόληση με το εμπόριο και τη γεωργία, οι υπόδουλοι ασχολούνται με αυτά και κάνουν θαύματα.

Στα δύσκολα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας παλιοί θεσμοί αποκτούν για τους Έλληνες ιδιαίτερο βάρος και παίζουν πολυσήμαντο ρόλο (αναφερόμαστε στην κοινοτική οργάνωση και στις συντεχνίες). [...] Οι κοινότητες αναλαμβάνουν αρμοδιότητες στο εσωτερικό των μικρών ή μεγάλων κοινωνικών συνόλων με τα οποία συνδέονται και αναπτύσσουν δραστηριότητες γύρω από την εκπαίδευση, τους χώρους και τις εκδηλώσεις της συλλογικής ζωής, την ασφάλεια, τις συναλλαγές [...] Οι συντεχνίες [...] επιτελούν οικονομικές αλλά και ηθικές, πολιτισμικές και ανθρωπιστικές λειτουργίες [...] Τον 19ο αιώνα οι Έλληνες καλύπτουν το 70% της εμπορικής και βιοτεχνικής δραστηριότητας στη Θράκη. Αυτή η οικονομική και κοινωνική άνθηση βρίσκει έκφραση στην εκπαιδευτική και γενικότερη πνευματική άνοδο. Ο 18ος και ο 19ος αι. είναι η εποχή της Θρακικής Αναγέννησης” (αποσπάσματα από το βιβλίο μου Θρακών οικήσεις και κτίσματα – Λαμπρών καιρών μάρτυρες (15ος – 19ος αι.), 1998).

Ο Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε (Johann Wolfgang Goethe, Φρανκφούρτη, 28 Αυγούστου 1749 – Βαϊμάρη, 22 Μαρτίου 1832) ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για τα ελληνικά πράγματα. Δεν ήταν μόνο αρχαιολάτρης, παρακολουθούσε και την πορεία του νέου ελληνισμού από την άλωση της Κωνσταντινούπολης καθώς και τον αγώνα των υπόδουλων ελλήνων ως τις μέρες του, διατυπώνοντας βαθυστόχαστες σκέψεις και απόψεις. Θα παραθέσουμε αυτολεξεί ένα απόσπασμα του κειμένου του Γκαίτε:

«Σ’ αυτούς (τους Φαναριώτες) έπεσε ο κλήρος από την πρώτη στιγμή ύστερα από τη μεγάλη συμφορά – έπειτα από τα πρώτα προνόμια που κατόρθωσαν να αποσπάσουν από τον τυραννικό κατακτητή – να αγωνισθούν, όσο ήταν δυνατόν, για να διατηρήσουν την ενότητα του γένους (...) Αυτή η καταπιεσμένη στην αρχή ομάδα ανθρώπων που από το όνομα μιας απόμερης συνοικίας της Κωνσταντινουπόλεως ονομάσθηκαν Φ α ν α ρ ι ώ τ ε ς, ευνοήθηκαν, αίφνης, στην αρχή του 18ου αιώνα από τους Οθωμανούς, έγιναν διερμηνείς της Υψηλής Πύλης και ακόμη και ηγεμόνες της Μολδοβλαχίας».

Η Ελένη Αρβελέρ σε μια περίφημη ομιλία της με τίτλο «Παγκοσμιότητα του Βυζαντίου: Από τα έργα στα λόγια» (2001). Λίγες φράσεις από το κείμενο:

«Η Κωνσταντινούπολη φτιάχνει αυτοκράτορες […] Όποιος έχει την Κωνσταντινούπολη είναι κύριος της αυτοκρατορίας και συμβολικά του κόσμου όλου […] Κληρονομιά η παγκοσμιότητα που η εξουθενωμένη Κωνσταντινούπολη παρέδωσε ακέραια στους νέους της κυρίους, και που αυτή είχε παραλάβει από τη Ρώμη. Άσχετα όμως τώρα πια από το πρόσωπο του αυτοκράτορα, την εθνικότητά του, ή ακόμη και το θρήσκευμά του. Αμετακίνητη και πάγια η αυτοκρατορική ιδιότητα της Κωνσταντινούπολης κατά τα βυζαντινά αλλά και τα μεταβυζαντινά χρόνια».

Ο γάλλος Alfred Berl στις αρχές του 19ου αιώνα επισκέφτηκε την Ελλάδα και τη Βαλκανική και ασχολήθηκε με το Θρακικό ζήτημα. Όντας μέλος ενός γαλλικού συλλόγου αγωνίστηκε για τα δικαιώματα του ελληνισμού στη Θράκη, δίνοντας το 1907 και 1919 σχετικές διαλέξεις. Στο βιβλίο του «Ο Ελληνισμός στη Θράκη και στην Κωνσταντινούπολη» (εκδ. Ιστορητής, 1994) έχουμε πολλά και ενδιαφέροντα στοιχεία. Μικρό απόσπασμα:

«Το ελληνικό πνεύμα δε χάθηκε με την άλωση της βασιλεύουσας. Οι Βυζαντινοί φρόντισαν, και μέσα στη δυστυχία τους ακόμη, να μην αφήσουν να σβήσει η φλόγα του πολιτισμού τους» (σελ. 69).

Από μας εξαρτάται να απαντήσουμε στο ερώτημα «Εάλω η πόλις;»

Όπως γράφω στο Βλέμμα Ηρώων (1983/1999) :

Τιμή σε σένα Ελλάδα, / Ορθοί που πέφτουν οι νεκροί σου,

Ορμώντας απ’ την καρδιά βαθιά, / Να σκορπίσουν κομμάτια ήλιο στο διάστημα (Από τη συλλογή Δρόμοι Ελλήνων, 2005)